За верата и неверието

Верувам, Господи, помогни му на моето неверие (Марко 9,24). Ова се последните зборови што таткото од денешното евангелско четиво му ги упатува на Христа пред исцелувањето на неговиот син измачуван од нечист дух. Покасно, откако учениците ќе го прашаат Господа зошто тие не можеле да го изгонат духот, Он им одговара дека Тој род со ништо не може да се истера, освен со молитва и пост (Марко 9,29). Зборовите на таткото може да се разберат преку друго библиско место од кое дознаваме дека токму во човечката немоќ се покажува Божјата сила (2. Кор. 12,9).

Човечката немоќ не означува само немоќ на телото, или немоќ на разумот, или на волјата – туку немоќ на ниво на сите човечки сили и енергии. Да се пројави Божјата сила во нашите животи значи да се откажеме од сопствената природна сила што ја поседуваме. Не во смисла на некаква стоичка или будистичка „бестрасност“ или „безволност“, туку во смисла на активно „распнување“ на сѐ што ни е сопствено. Тоа е патот што води кон нашето лично воскресение, т.е. осветувањето и придавањето на нова смисла на она што по природа го поседуваме. Природната способност да веруваме не е изземена од ова правило. Ние не веруваме во Бога според нашите сопствени сили, туку со силата што ни доаѓа од Него. Кога би верувале според сопствените сили, тогаш христијанството би било само уште една од многуте религии на светот. Имено, религијата е втемелена врз природната човечка способност да верува. Но, животот во Христа ја надминува религиозната вера, таа е отаде неа. Стандардите и законитостите на овој свет не се валидни за тој живот. Човековата љубов е нељубов наспроти Божествената љубов со која сме повикани да го прегрнеме Бога и светот околу нас; човечкото знаење е рамно на незнаење тогаш кога ќе се спореди со богопознанието што ни се дарува во тајните на Црквата; на ист начин, и човековата вера е попрво неверие – тогаш кога ќе се спореди со верата со која се стекнуваме низ подвижничко-благодатниот живот.

Read Full Post »

Православието, коронавирусот и теориите на заговор

Обично гледам да не се контаминирам со секакви содржини што може да се најдат на социјалните мрежи, но кога луѓе ќе почнат тие содржини да ми ги споделуваат на мојот личен ФБ-профил должен сум – сакал несакал – да ги исчитам. И така, додека цел свет е во исчекување што поскоро да се произведе лек и вакцина за коронавирусот, се наоѓаат такви кои токму во лекот и вакцината гледаат смртна опасност – и тоа, ни помалку ни повеќе – за нивната православна вера. Имено, проповедаат тие, антихристот лично ја предизвикал пандемијата за да може да го „чипира“ целото човештво со „течен чип“, кој, всушност, е „печатот на антихристот“. Секако дека човек со одредени психички нарушувања може да се соживее со една таква прикаска и да потоне во неа (сетете се само на A Beautiful Mind со Russell Crowe), но таквиот може да биде многу убедлив и да привлече други сосема нормални луѓе кои ќе му поверуваат. Кога речиси неограничените комуникациски можности на социјалните мрежи ќе паднат во рацете на такви кругови се произведува колективна конфузија. Тоа го гледаме веќе некое време со „рамноземјашите“, „антиваксерите“, „запрашувачите“ и сл. Сепак, не се во прашања само „психички лабилни лица“, туку цел еден начин на разбирање на религиозноста кој нема ништо заедничко со православната вера. За да го обосновам ваквото тврдење, како што си е редот, ќе започнам со мал историски преглед.

Уште во 17. век американските пуританци на чело со гувернерот Роберт Винтроп ги прогласуваат затекнатите индијански племиња од територијата на Масачусец за сатански слуги, при што безмислосната борба со нив добива „метафизички“ карактер. Во текот на 18. и почетокот на 19. век за главни непријатели на протестантските американци се проглесуваат масоните и илуминатите, како и мормоните, а особено римскиот папа. Ирските имигранти се сметале за главните спроведувачи на папаската завера да завладее со САД и да ги укине слободите на граѓаните. Набргу, акцентот се поместува кон анти-ропското движење во САД, кое повторно се гледа како заговор – овојпат против белата раса чиј супериорен статус е востановен лично од Бога. Појдовниот наратив на кју-клакс-кланот во времето по граѓанската војна во САД е дека постои завера, според која дотогашните робови ќе станат господари и ќе го „африканизираат“ југот. Во сите наведени случаи забележуваме своевидно „воплотување“ на „есхатолошкиот непријател“ (сатаната) во ликот на оние што се обележани како „непријатели“ во овој век. Оттука, евентуалната победа на „непријателот“ во конкретниот историски момент се гледа како духовна катастрофа со космички димензии. Во прашање е борба меѓу доброто и злото која се одвива сега и тука, во материјалниот свет, и од чиј исход зависи судбината на човкот во вечноста. На тој начин, се губи границата меѓу телесната и духовната борба, што од гледна точка на православната аскетика е недопустливо, бидејќи според според неа историската криза вообичаено се толкува како шанса за духовна обнова преку μετανοία, т.е. покајание. На таков начин се толкуваат најтрауматичните епизоди од историјата на православната црква, како што се падот на Константинопол, Црвената револуција или страданието во нацистичките концентрациони логори. Но, да се вратиме на историскиот преглед на теориите на заговор.

Read Full Post »

Идеологии за животот и смртта. Два етичко-аскетски есеи

(Текстот е напишан 2009 и објавен 2010 во Православен Пат)

Стравот, надежта и љубовта

Светите отци зборуваат за три фактори кои го поттикнуваат христијанинот на подвижнички живот: стравот од вечната казна, надежта на вечното блаженство и – љубовта. Свети Јован Летвичник вели дека првите две стапала се корисни само за почетниците, но дека целта е подвизувањето поттикнато од чистата љубов кон Христа. Свети Никола Кавасила предлага еден поостар став – тој инсистира на љубовта, подвлекувајќи ја суетата на претходните две. Тука се поставува прашањето – дали двете на прв поглед спротивставени позиции можат да бидат усогласени или не?

Неодамна, во еден храм во Хајделберг (Германија) беше поставена изложба на детски уметнички дела, насловена како „Уметност за животот и смртта“. Ќе го оставиме на страна прашањето за соодветноста или несоодветноста на насловот на изложбата. Самите „експонати“, кои на изложбата можеа да се видат, доволно јасно ја рефлектираат нездравата претстава на тие деца, не само за смртта и животот, туку и за црковноста, верата, добродетелта итн. Освен купчето празни ливчиња, поставено покрај еден мермерен мртовечки ковчег со назнака „напиши го сопствениот некролог и стави го во ковчегот“, или насликаните часовници, кои во стилот на Салвадор Дали истекуваат по скалите на амвонот – беше изложена и една црна кутија, со димензии 80 х 80 сантиметри, со дупка од едната страна, а однатре обложена со црн сунѓер. Кутијата се користи на следниот начин: посетителот треба да ја стави главата во дупката (до крај, за да не влегува светлина од никаде) и да остане така некое време. Цел на изведбата: да види колкава темница го чека по смртта, ако биде лош!

Светоотечката претстава за „благоговението“ („стравот Божји“), или за „надежта во вечното Царство“ – нема ништо заедничко со „религиозноста на стапот и морковот“, јасно критикувана од свети Никола Кавасила. Благоговението претставува своевидна „стравопочит кон Бога“, која на никој начин не смее да биде автономизирана во однос на љубовта. Благоговението е созерцание на Божествената бесконечна големина во споредба со нашата бесконечна – во однос на Него – „малечкост“. Но, тоа созерцание е во суштина радосно созерцание, бидејќи самиот Бог е Оној Кој суштинската непремостливост на амбисот меѓу Себе и Своето творение надумно ја има премостено; радосно е бидејќи токму Тој Силниот е Оној во Кого е изворот и смислата на сите наши сили и дејствија. И сето тоа е можно поради Неговата безгранична љубов, преку која и во која стануваме едно со Него. Копнежот по Неговото Царство е копнеж по уште љубов, по бесконечно многу љубов, а не по некаква post-mortem награда. Токму на овој начин разбраните „страв и надеж“ се прифатени од свети Јован Лествичник, како соодветни средства во духовното искачување на подвижникот по лествицата на добродетелите.

Таму каде што има љубов, нема суета (празнотија, напразност, бесмисла). А, што е суетата, ако не човечката опседнатост со стравот и профитот? Од првиот момент, во кој човекот станува дел од Телото Христово преку светото таинство на крштението – тој се причестува со божествената љубов. И тука нема никаква поента во трауматизирањето на личноста преку дисциплината на стравот и профитот. Напротив, севкупната црковна и светотаинска дисциплина е дисциплина на љубовта и слободата. Светото таинство на покајанието, на пример, подразбира преумување на личноста, осознавање и плач поради направеното прељубодејствие кон љубениот Христос и нејзино враќање во црковната заедницата на љубовта – а не грч на преплашениот грешник пред семоќниот Судија.

Над „pro-choice“ и „pro-life“ идеологиите

Земајќи ги како основа претпоставките изложени во претходниот есеј, би се обиделе да ја разгледаме особено болната и актуелна тема за абортусот. На кој начин ние го перцепираме овој проблем? Трагајќи по некаков задоволувачки одговор на нашето прашање, ќе го забележиме присуството на две веќе постоечки „стандардизирани“ позиции, кои не само што взаемно се исклучуваат, туку не даваат ниту простор за какво било „трето“ позиционирање кон прашањето. Слободната личност е ставена пред избор – „pro-choice“ или „pro-life“!

Првото нешто што тука следува да се проблематизира е начинот на кој ни се наметнуваат овие два „инстант-ставови“ по нашето прашање. Тие, имено, не поставуваат пред избор. Проблемот е во тоа што ако се осврнеме кон источниците на христијанската философија ќе забележиме дека не само што поимот избор и поимот слобода не се поистоветуваат, туку отсечно се разграничуваат и спротивставуваат. Човековата способност да избира – од светите отци секогаш се поставува во врска со прародителскиот пад. Богосоздадениот човек е слободен човек, но таа слобода не се гледа како определена од изборноста, туку како слобода исполнлива единствено во богопричастноста, како полнотно љубовно и благодатно учество на човекот во самата божествена слобода. Со божествената љубов, љубејќи Го Бога стануваме истовремено причастни на Неговата совршена слобода. Светите философи на Црквата ја поврзуваат слободата не со изборот, туку примарно со љубовта! Блажени Августин јасно и недвосмислено порачува: љуби и прави што ти е воља! Нашата слобода е во нашата љубов, а не во некаква специјална можност да избираме помеѓу ограничен број на предложени опции. Токму причастноста со Бога е она од што праотецот Адам се откажал кога паднал во грев. За сметка на неа, тој се стекнал со „кожни облеки“, за сметка на сопствената слобода се стекнал со изборноста. Поблемот во понудениот избор помеѓу „pro-choice“ или „pro-life“ се состои токму во пренебрегнувањето на оваа најдлабока и најпотполна слобода на човечкото битие, слободата да љуби.

Погоре кажаното не треба да се разбере едноставно како критика на „pro-choice“ опцијата, туку како принципиелна критика на самиот пристап кон проблемот. Нејзин предмет се како „pro-choice“, така и „pro-life“ идеологијата како такви. Зошто? Затоа што и двете се суштински определени од претесните матрици на активистичкиот догматизам; и двете се обидуваат – едното таинстовото на човечката љубов, а другото таинството на човековата слобода – да ги сведат на лигава патетика и стерилна аргументација; и двете се наполно несвесни за она за што се обидуваат да мудруваат и совршено импотентни (неспособни) за какво било нивно искажување. Не можеме да зборуваме за слобода, која ќе биде спротивна на љубовта, исто онака како што не можеме да зборуваме за љубов, која причините за сопственото постоење ќе ги бара надвор од самата себеси. Таквата слобода е лажна слобода, како што и таквата љубов не може да се нарече вистинска љубов.

И тука се враќаме на основната тема од претходниот есеј – нашата лична благочестивост станува вистински благочестива само тогаш кога е поттикната од чистата љубов и единствено тогаш кога е плод на совршената слобода, која ја имаме во Христа – а не поради стравот од последиците и не поради суетната надеж во некакво „подобро“, кое нè чека после правилно направениот избор. Ова важи подеднакво и за двете наведени опции. Ниту можеме да го прифатиме абортусот поради паничниот страв од радикалното менување на личниот начин на живеење, кое неминовно ќе уследи по породувањето, ниту да го прифатиме раѓањето поради преплашеноста од пакетот психосоматски последици од абортирањето. Исто така, поентата подеднакво се губи и тогаш кога поради „трети мотиви“ (амбиции и надежи) ќе се определиме за една од двете можности. Тие мотиви имаат матерјална, но често и изразито идеолошка природа. Мајчинството често се презентира како своевиден „имиџ“ – и во позитивна (од едните) и во негативна (од другите) смисла. „Страшна несреќа“ за една млада жена е да стане мајка (како што и за младите мажи татковството не ретко претставува „губитништво“) – тоа е „крај на забавувањето, пријателствата, кариерата, на животот“. Спротивната страна, аналогно, има своја реторика – мајчинството е „кул“, тоа претпоставува зрелост, решителност, храброст… Не дека во тоа нема вистина, но, сепак, мајка не се станува затоа што тоа е „кул“, или затоа што треба да ѝ се застане на патот на „белата чума“ – туку поради простата љубов. Нема потреба од сложени конструкции, нема смисла во безбројните грижи и сложени калкулации, стравови и напразни надежи. Оној кој љуби, слободен е од сето тоа – тој е едноставно слободен од идеологиите на овој свет.

Read Full Post »

Татковците, породувањето и традицијата

Вчерашното Евангелие на Литургијата (Јован 5,1-16) ни зборуваше за болниот човек исцелен во сабота и реакцијата на нездравиот традиционализам на ова чудо. Имено, Јудејците не го гледаат чудесното исцеление на човекот кој боледувал полни триесет и осум години, туку гледаат како како Исус врши „исцелителска дејност“ во неработен ден. Кога традицијата погрешно ќе се втемели таа станува контрапродуктивна. Традицијата има своја цел и смисла, но таа цел и смисла не е самата традиција, традицијата не е самоцел. Не може животот да и служи на традицијата, туку традицијата треба да му служи на животот.

Денес имаме бројни практики кои ги перцепираме како традиција, а немаме поим која е нивната стварна функција во животот. Некој од нив се со постар датум, а некои се стари само неколку децении. Се едно, ние ги примаме како нешто предадено од претходните генерации, т.е. како традиција. Но, многу често ги третираме како сами по себе разбирливи и сами во себе основани. Ќе ви дадам пример кој ми е актуелен последниве денови. Во нашата современа здравствена и родителска култура е речиси незамисливо таткото да присуствува на породување. Дури сега, по препорака на Светската здравствена организација, македонското „конзервативно“ здравство попушта и овозможува услови за татковиците кои сакаат да бидат покрај мајката за време на породувањето. Мнозина тоа го сметаат како нарушување на „традицијата“, но не е така.

Нарушувањето на традицијата е исклучувањето на таткото од породилниот процес под влијание на радикалната модернизација од средината на минатиот век и неконтролираната санитаризација и фармакологизација на здравството. Веројатно, во даден период тоа било навистина потребно, но проблемот настапува тогаш кога строгите правила на транзициониот период ќе станат стандард за следните генерации. Особено се бизарни „аргументите“ на постарите лекарКи (пазете, ова е „женски “ аргумент) како „породувањето е интимен чин што треба мајката да го помине сама“. На страна противаргументите што може да ги дадеме, ваквото гледање нема никаква врска со првичниот мотив за одвојување на родителите за време на породувањето. Од женска гледна точка, мајката се лишува од насушната поддршка на најблиската душа со која го зачнала детето кое од неа се раѓа. Од машка гледна точка, таткото се осакатува за едно искуство без кое не може да гради здрав однос кон својата жена и семејството. Од семејна гледна точка, тоа е крстот преку кој семејствто се раѓа за нов живот и треба да го износи заеднички и целосно.

Кога прв пат, пред осум години додека живеевме во Келн, присуствував на породувањето на нашиот син, единствениот човек кој ми даде поддршка беше татко ми Стојан. За разлика од мајка ми, лекар и жена родена во град која модернизацијата ја „фатила“ од најрани години, татко ми беше роден на село и се уште ги паметеше вековните стандарди на автентично традиционалната православна јужно-словенска култура. Додека сите ме раскандисуваа и убедуваа да не потклекнувам на „либералните европски измишљотини“, татко ми ми кажа: „Глупости, кој на село порано и помагал на жената да се породи ако не мажот?“. На мојата забелешка дека сепак имало бабици…, тој ми одговори: „Бабицата некогаш ќе стигне, некогаш нема да стигне, а некогаш нема ни да сакаш да ја викнеш. Ако ти се оди, да одиш и ич да не ги слушаш што ти зборат“.

По осум години, завчера повторно бев до мојата жена на породувањето во Клинички центар. Како што веќе знаете, ни се роди ќерка. Ве уварувам дека тоа искуство е незаменливо и непроценливо – не просто за мене како татко, туку и за Ана како мајка, но и за Милица како новородена ќерка која своите први искуства ги врежува во своето срце, а исто така и за нашите претходно родени деца кој знаат дека нивниот татко не ја оставил мајка им да се породува сама. Традициајта е движечка сила на заедницата тогаш кога ја помни својата смисла и тогаш кога ние ја помниме автентичната традиција, а не сурогатите за неа лишени од било каква смисла и вредност.

Read Full Post »

Ако некој не го намрази татка си и мајка си…

Ако некој дојде при Мене и не го намрази татка си и мајка си, жена си и децата свои, браќата и сестрите, па дури и душата своја, тој не може да биде Мој ученик (Лука 14, 26)

Што се овие зборови, ако не најдлабоката негација на логиката на психоанализата? На логиката, која ја условува човечката личност и нејзините дејствија со нејзините преживеани искуства, трауми и одлуки. Класичната психоанализа ги нагласува првите пет години од животот на детето како формативни за личноста. Трансакциската анализа го претставува ваквото гледиште на најсликовит начин, зборувајќи за его-состојбите „родител“, „возрасен“ и „дете“, кои се оформени пред се под влијание на односот кој сме го изградиле кон родителите во нашето рано детство. Неодамна дознав и за теорија, според која политичките и идеолошките ставови на една личност се формираат во возраста помеѓу 14 и 24-та година од животот. Проблемот на психоанализата не е во фактот дека го дијагностицирала психолошкиот детерминизам, туку во начинот на кој таа се обидува да се справи со него. Според психоанализата, за да се надминат ваквите дадености – тие прво мора да се осознаат. Овој процес на осознавање знае да потрае долги години, а често и цел живот. Психоанализата е опседната со минатото, со анализирање на даденото, постоечкото… со ровење на обрасци од минатото, кои би можеле да се рециклираат во некоја поприфатлива или пожелна форма.

Read Full Post »

Секој ден – Мамонден

Несомнено, лицемерите би можеле да се соблазнат кога уште во почетокот ќе прочитаат дека моево пасхално размислување ќе им го посветам на парите. На таквите однапред им се извинувам што наместо да пишувам за возвишеноста на смртта и воскресението на Спасителот и за онтолошките импликации на истото ќе пишувам за една толку секојдневна и „реална“ тема како оваа. Секако, тоа не го правам без причина: за мене Велигден е празник на реалноста во најпотполната смисла на зборот, кој е онолку релевантен за мене како христијанин колку што е неразделен од секојдневието. Со други зборови, доколку „секој ден не е Велигден“, туку само еден ден во годината, своевиден ексцес во мирниот тек на деновите од годината – тогаш јас категорично одбивам да празнувам еден таков „празник“.

Read Full Post »

Номинални неверници

Работите се отидени подалеку отколку што си мислев. Западот во потполност губи осет за религиска идентификација: атеистите тука се навистина атеисти и немаат никакво чувство на припадност кон верската заедница од која потекнуваат. Наспроти тоа, кај нас традицијата е моќна, па така човек може да биде „убеден атеист“, или коледарски/вевчанко-карневалски паганин – но тој се уште (макар и крајно површно и и на несоодветен начин) ќе се идентификува со православната Црква, ќе се застапува за неа, ќе ја чувствува како своја.

Read Full Post »

Лек против простотија?

Неспорно е дека сме некултурни, невоспитани, необразовани, дека се восхитуваме на секаков евтин (и скап, понекогаш многу скап) кич, дека турските сапуници ни стануваат мерка за стварноста и вредностите, дека во кафаните ечи турбо-фолк, дека на празниците и свеченостите го оставаме зад себе и она малку достоинство што го имаме. Сето тоа е премногу очигледно. Прашањето што ме мачи е: дали ако тоа се промени ќе станеме навистина подобри?

Read Full Post »

Работнички…

Поговорката дека курварлакот е „најстариот занает“ на светот сѐ уште не успева да ме убеди дека истиот е нормално да се третира како професија во денешна смисла на зборот. Замислете само: при крајот на напорниот работен ден ви се „присакува“ и убаво си одите до најблискиот пункт за добивање на „сексуални услуги“. На шалтерот ве пречекува насмеана „мадам“ и љубезно ве поздравува, на што вие на брзина отпоздравувате и нестрпливо прашувате кои оператори и услуги се достапни. Наместо тоа, исклештената мадам од шалтерот ви нуди флаер и почнува да ви раскажува за најновите новогодишни промоции и пакети, на што вие само отсутно климате со главата и цупкате со ногата под шалтерот во надеж дека презентацијата ќе трае што е можно пократко. После неколкуминутниот монолог на извежбаната госпоѓа, вие го земате флаерот, формално се заблагодарувате и велите дека него би сакале дома да го проучите, додека за овој пат би се задоволиле со некоја од постојаните услуги. Госпоѓата од шалтерот воздржано ви климнува со главата, при што не заборава да ви препорача да ја погледнете и нивната веб презентација, како и да обрнете особено внимание на новата опција „онлајн нарачки за дома“.

Read Full Post »

Апче против хомосексуализам?!

Кај нас за сè нешто знае да се крене галама. Онака по балкански, полуналудничаво и во некаков занес да се писка на сите страни за ова или за она, а потоа, откако ќе се изнавикаат и изнаплукаат – да влезат во хибернација и да чекаат прилика за некое следно себеизразување од сличен вид. Така се прават дебати, така се прават војни, така се градат и така се уриваат општествени системи (независно дали ќе стане збор за монархија, социјализам или демократија)… И колку македонскиот ѓоа-ми-ти евро-интелектуалец и активист да се „фура“ на Запад, на човекови права и слободи, на цивилизираност, на граѓанско општество – си останува „Балканец“ во душа. При тоа селективноста со која тој ја третира „балканштијата“ е уникатна – буквално сè она што има вредност се отфрла и се третира како „сељачко“, „шабанско“, „ретроградно“, „провинцијално“, додека реалните, особено психолошките „шабанизми“ – како комплексот на пониска вредност, комплексот на повисока вредност (како последица на претходниот), опсесивната склоност кон „модерното“, кон „напредното“ (спротивно на „заостанатото“), кон трендовите (а de facto кон кичот во сите можни и невозможни форми и пакувања) – поминуваат „на широка врата“! И да не набројувам понатаму – последната пројава на балканско-македонскава ни кич-прогресивна-идеологија е спорот (или поточно викотницата) околу псевдо-јуродивиот обид на некој психијатар пред пензија „да лечи хомосексуализам со хормонска терапија“. Што да речам? Соц-реализам VS. турбо фолк! (…)

Read Full Post »