Калин Јанакиев: Култура на релаксацијата. Конзервативни белешки без теоретска претензија

Преводот е објавен во „Православен Пат“, бр. 20, Ноември 2007

Ако треба да се определи сегашната состојба на нештата, јас би ја именувал како „состојба после оргијата“. Оргијата, тоа се експлозивните модерни времиња, кои ни имаат донесено ослободување во сите области… Денес сè е ослободено, залозите се направени и пред нас стои решавачкото прашање: што да правиме после оргијата?

Жан Бодриер

 

Ми изгледа несомнено дека во современиот свет (некаде помеѓу 60-те и 70-те години на Запад и 1989 година на Исток) се развива една сеопфатна и неверојатно моќна култура на релаксацијата. Тоа е исклучително индикативно. Тоа се одвива напоредно со едно работење, произведување, кое самото по себе е просто кумулација – поточно кумулирање, натрупување, придодавање, но не и реализирање. Се оформува еден пар: кумулација – релаксација. Она што може да се прави во времето е да се кумулираат – нешта, добра, вредности (кои просто се натрупуваат, но без притоа преку нив да се реализира некаква човечка историска реалност) и… да се релаксира. Културата на кумулацијата и релаксацијата во современието е израз на длабинската интуиција дека во времето, во историјата (ако тој збор сè уште има некаква смисла), веќе може само да се продолжува. Направивме што направивме и што е најважно – станавме сè што можевме да станеме. Сега можеме да продолжиме да бидеме и – да одмараме – откако ќе си ги обезбедиме и натрупаме резервите.

Културата на кумулацијата и релаксацијата е симптом на промената во нашиот осет за историја. Ние сме на крајот, ние завршивме. Нема со што повеќе да се зафатиме. Поминавме низ сè. Тоа што ни останува е да одмараме. И тоа го правиме – во првиот миг кога тоа ќе можеме да си го дозволиме. Ништо повеќе не реализираме, и покрај тоа што продолжуваме да работиме. И тука нема никаков значај што работиме сè попродуктивно и сè поефективно. Бидејќи веќе не работиме за да реализираме нешто (историско) – во светот и со светот. Ние работиме само за да продолжуваме. Со други зборови, делата ни се во модусот на „итн.“ Живееме и така натаму, го кумулираме својот живот, а не реализираме со својот живот – нешто над, нешто „од онаа страна“ на него. Ете зошто „другото“ на работењето, на правењето воопшто, би можело да биде само релаксирањето…

До денес, до современието, ние се трудевме во нашата историја и за нашата историја: времето – и затоа тоа беше токму историја – беше некаква зададеност која се реализираше. Денес, во своето време, ние одмараме. Нема кон каде да одиме, нема за каде да сме се запатиле. Ете зошто она што го правиме и можеме да го правиме во својот живот е просто да го живееме, т.е. да одмараме од големото историско правење. Постои една многу подлабока причина за распространувањето на културата на релаксацијата. Работењето денес е станато многу полесно и многу почовечко во материјална смисла. При тоа, ние сме опфатени од самоочигледноста на тоа дека следува да се релаксираме. Таа самоочигледност доаѓа од самоочигледноста дека работата престанала да ја има задачата на историјата, да ја има „задачноста“ на нашето историско битие. Ние немаме повеќе задача; ние сме ги развенчале нашите досегашни „озадачености“ и сме се претвориле во нив. Ете зошто го имаме правото да се релаксираме и нема повеќе што друго да правиме (откако нашиот „релаксационен залог“ е подмирен) освен да се одмараме и да се релаксираме.

Културата на релаксацијата е длабински израз на загубувањето на осетот за историчност, на отфрлувањето на културата на историјата, во која човечкото живеење ја имало суштинската димензија на реализацијата на крајното, на одондестраното во однос на себеси, на трансцендентното. Денес човекот се релаксира од својата исторчиност – на крајот и после крајот на својата историчност. Токму затоа релаксацијата е она сопствено човечкото, сопствено личното кое тој го прави.

Ете зошто современата релаксација воопшто не е одмор во вообичаената смисла на зборот – своевидно давање на данокот на неопходноста, на природата која го бара своето регенерирање. Таа воопшто не е регенерација. Таа е попрво едно целосно послеисториско битисување. Таа е растовареноста од историјата на современиот човек, таа е постисторискиот животен модус – животот слободен од „кон“ и „за да“ и од секаков вид на надживотен телеологизам, од секаков вид трансцендирање. Ете зошто современиот живот така сеопфатно ја изградува релаксацијата, ја обгрижува, ја организира, ја претвора – за прв пат – навистина во култура (и тоа во централна култура на човекот). Постои култ (оттаму и култура) кон релаксацијата, како кон основна животна вредност, кон животниот raison d’être.

До-современото дејствување, делување воопшто, не беше просто „работење“, туку реализирање на реалност, која е над човекот (и покрај тоа што е извршувано од човекот), разбран како историско суштество; на една суштина, чие дејствие е историјата и чие име е есхатолошко реализирање на човекот – било да е тоа трансцендентно-иманентно реализирање, било да е иманентно реализирање (но во секој случај трансцендентно поставено кон историјата, која се јавува како дејствие на таа реалност). Забележливо е дека современото работење, макар да изработува, макар што прави многу-многу нешта (во секој случај многу помногубројни и многу помоќни од сите други артефакти, произведувани некогаш во историјата и секогаш многу тешко споредливи по својата суштественост за животот од природните факти) и макар што со тоа непрекинато и многу подлабоко го изменува животот – и покрај тоа, тоа работење не реализира ништо (историско). Ете зошто тоа може да биде определено како кумулирање. Со него ништо не постанува во големата историска смисла на овој збор – не постанува судбината на светот, всушност никакво постанување не се извршува во него. Светот станал она што станал – од сега па натаму во него само се внесува, само се преобразуваат неговите бои, се изменува карактерот на неговото контингентно, но тој самиот не се изменува, не се реализира.

Ете зошто исто така ова работење (инаку толку многу резултатно) нема позитивна длабинска цел, туку само негативна – опслужувањето на човечката релаксација, нејзиното организирање, култивирање. Позитивната цел е да се релаксира (повторно велам, не во смисла да се одмара – одморот не може да биде позитивна цел, тој е долг) – да се живее сега и тука, просто да се живее – чисто „иманентистички“. Без да се носи бремето на минатото преку сегашноста кон иднината, т.е. да се реализира целта на човечкиот живот како историски – кој трансцендира по својата суштина, кој го трансцендира живеењето кое реализира (навистина за себеси, но за себеси како историско).

Оттука релаксацијата го вклучува исчезнувањето на помнењето како решавачка категорија, претворувањето на минатото во забавна историја, во извор на забава, на согледување – но не и на ангажман и обврска – т.е. во нешто кое би имало значење за живеењето-сега и живеењето-за-сега.

Оттука доаѓа и неангажираноста со иднината. Оттука и „смачкувањето“ на возрастите. Човекот, во определена смисла, повеќе не пораснува бидејќи не реализира, го нема реализирано својот удел во историјата та со тоа да биде и возрасен. Тој ги кумулира своите години, му се собираат годините. Тој не станува „постанат“ (историски) човек – тој просто има повеќе и има преживеано (и загубено) повеќе. А кога не по-стануваш (тогаш дури и јуридичките знаци за тоа – иницијационите прагови – се бришат и обезначуваат) – тогаш о-стануваш. Тогаш остануваш постојано едно и исто суштество по менталитет и дух, и покрај разликите во возраста и во сетилните и биолошките можности. Ти веќе си починуваш од својата историчност и суштествено е не колку си станал, туку колку имаш и колку ти останува.

Конечно, од тука доаѓа и желбата да се напушти животот. Невозможноста за она задоволство од проживеаниот живот, со кое луѓето порано си имаат заминувано. Сега си заминуваат, или без да можат да си го претстават и да го преживеат одземањето на иманентноста, или без да се спротивставуваат, бидејќи се просто изморени од неа.

***

Друга базична карактеристика со која современието може да се окарактеризира (дури и од поодамна отколку со карактеристиката култура на релаксацијата) е културата на ослободувањето. Изгледа дека целата досегашна историја, целото досегашно битисување на човекот во историјата денес длабински се интуира како робување – робување на што ли веќе не: на општествата со кауза (општествата, кои вклучувајќи те во себеси, ти го задаваат единствено самиот живот како исполнување на својата крајна задача), на моралот, на изискувањата на идеите (на кои човештвото како такво им е причастно – на убавината, хармонијата и други правила на уметноста и артефактичноста воопшто). Тешкотијата на човечкото, кое како такво има задолженија кон една трансцендентна за себеси задача (од која самото битисување ја има сопствената вредност, од која тоа не може да отстапува и од која не бива да се лишува) – е доживеана сега веќе како бесмислена – за неа нема смисла да биде носена повеќе. До тоа доаѓа поради негледањето на длабинската цел: за каде и кон каде повеќе – и на крајот на краиштата, зошто воопшто би требала – да се носи. Затоа и таа тешкотија се доживува како нешто од што човекот следува да се ослободи. И современиот човек денес, ослободувајќи се, се изградува – просто како „ослободен од“ (доколку воопшто самиот тоа го може и од она од што воопшто е возможно да се ослободи). Ете зошто тој се изградува токму како утилитарист и хедонист во својата основа – ослободен од трансцендентната обврзаност и од трансцендентната вредност, имајќи само иманентна (за себеси) вредност.

Во врска со тоа – сè потенка и попроодна станува границата помеѓу возможното и невозможното, меѓу дозволеното и недозволеното воопшто. Израз на тоа е типичното постфројдистичко екстериоризирање на сексуалната фантазија во виртуелни медиумски образи, кои ги експлоатираат и манифестираат знаците на секоја замислива перверзност. Сè што некогаш се сметало за изопачено, денес, во најмала рака, може да биде покажувано (и следствено – гледано); на него слободно може да се алудира, тоа слободно може да биде одигрувано и изведувано. Но, тоа значи дека границата помеѓу нормалното и ненормалното („изопаченото“, според старата терминологија) станува далеку помалку болна. Болно било не само нејзиното преминување, туку и самото мислено приближување кон неа, па дури и знаењето за неа како присутна во свеста. Во свеста (дури и тогаш кога таа воопшто не се приближувало кон таа граница) постоела една темна сфера, која ја опкружувала светлата и активна сфера и која сама по себе предизвикувала тревога – не со тоа што свеста бродела блиску до неа, туку со самото тоа што нејзиното присуство (како возможност) било знаено. Во свеста постоела своевидна политоничност: на задоволство (поради вклопувањето во нормата) и тревожност (поради присуството на возможноста за изопачување); и тие два тона влегувале во различни созвучија и дисонанси, резултирајќи со болна напрегнатост на човековата свест. Расцензурирањето на преминувањата на наведената граница – нормализирањето, раздемонизирањето на нејзиното присуство воопшто (човекот е хидраулична целост од нормалното либидо и различните перверзни фантазии, според Фројд; фантазиите, пред сè оние од перверзен карактер, се органски и суштински дел од неговата страстност воопшто) – ја прави човечката свест во основа побестревожна, понечувствителна на болка. На човекот му станува полесно; свеста станува попрво леснотија, отколку неразделната од будноста – напрегнатост.

Но во иста мерка, свеста сè помалку може да се нарече будност – таа преминува во многу перманентна (и делумна) сонливост. Лишувањето од болката ја ограничува свеста, аналогно на начинот на кој литиумот ја ограничува емоционалната амплитудност. Леснотијата се претвора во умерено-апатичен и постојано-сонлив мамурлак: леснотијата на свеста – ослободена од сопствената цензура и напрегнатост – се претвора во тежина – тежина на самата леснотија во неа.

Од друга страна, во културата на релаксацијата и ослободеноста – нема ништо од возможната интериорност што не е екстериоризирано. Од екраните, од билбордите, па дури и од нашите сопствени тела (претворени од piercing техниката во своевидни инсталации) – ни се покажуваат нашите еротични фантазии; ни ја покажуваат – од надвор – нашата внатрешност. Фантазиите се веќе во нас, додека пред нас повеќе не се фантазии туку визии. И ние повеќе не сме оние кои нив ги фантазираме, туку тие се оние кои во најбуквална смисла – нас нè обземаат. Ни ги крадат очите, ни ги грабаат нервите – бидејќи продолжуваат да ја имаат истата психосоматска енергија, но истовремено се објективно инсталирани пред нас, постојат како елемент на објективноста. Фантазиите се реалност. Реалноста веќе ги вклучува нашите фантазии. Тие не се „друго“ во споредба со реалноста. Повеќе нема две нешта: реалност и фантазија; туку сè е едно – реална фантазија и фантастична реалност.

 

—–

Калин Јанакиев е еден од најистакнатите современи бугарски христијански философи и мислители. Како редовен професор на Философскиот факултет при Софискиот универзитет тој држи предавања по предметите: Проблеми на средновековната христијанска теологија, Средновековна култура, Средновековна историја. Автор е на книгите Старогрчката култура: проблеми на философијата и митологијата (1988, 1999), Религиозно-философски размислувања (1994), Философски опити врз самотата и надежта (1996), Диптих за иконите – обид за созерцателно богословие (1998), Богот на искуството и богот на философијата (2002), Три егзистенцијално-философски студии: злото, страданието, воскресението (2005).