За промената на односот кон истополовите заедници во Римокатоличката црква

Внимателно ја прочитав последната Декларација на Римокатоличката црква, со која се дозволува „благословување“ на истополови заедници. Со оглед на надворешниот и внатрешниот притисок под кој беше подложена изминативе години, одлуката беше очекувана. Она што ме интересираше беше аргументацијата што ќе ја понудат. Главниот аргумент наведен во соопштението се темели врз одвојувањето на благословите од сакраментите, т.е. таинствата. На тој начин, Декларацијата се обидува да ја „заштити“ институцијата брак, т.е. ја отфрла можноста за буквално венчавање на истополови парови. Иако е замислена како компромис, таа предизвикува негодувања на двете страни. Едни се незадоволни што нивата црква му подлегнала на притисокот и воопшто прифатила да благослови ваков вид заедници, додека други се незадоволни што бракот во строга смисла на зборот е изземен како опција. Сепак, на „либералната“ страна преовладуваат коментари дека ова претставува „кршење на мразот“ за римокатолиците и „многу важен прв чекор“ кон постигнување на крајната цел, т.е. еднаквиот третман на „стандардните“ и „нестандардните“ брачни заедници.

Втора важна тема е промената на гледиштето на Конгрегацијата за учењето на верата од 2021, според кое „Бог не го благословува и не може да го благослови гревот“. Во духот на наведеното одвојување на благословите од сакраментите, Декларацијата настојува дека постојат два вида благослови. Едни се директно поврзани со сакраменталната практика, произлегуваат и приведуват кон неа, додека други се независни од неа. Вториот тип „благословување“ е нешто универзално, што им се дава на сите, независно од тоа дали се грешници или не се и независно од тоа дали учествуваат во сакраменталните практики или не. На овој начин, документот тврди дека „го проширува и збогатува значењето на благословите“ (II,7) и дека „нема намера да легитимира ништо“ (III,40). Сепак, во него стои јасна препорака свештеникот да му прочита на парот молитва за „мир, здравје, трпение, дијалог и меѓусебна помош“ (III,38), што имплицитно претставува благослов не само на конкретните личности, туку и на заедницата како таква.

Од православна гледна точка, ваквата аргументација не може да најде примена. Појдовната претпоставка на целата аргументација за одделувањето на „благословот“ (т.е. „осветувањето“) од сакраментите (т.е. светите тајни) е невозможна во православен контекст. Според православното разбирање, светите тајни се незаобиколни, секое дејствие на Црквата им е усогласено и не може да се одвои од нив. Декларацијата, пак, се обидува да го одбрани одделувањето што го воведува, тврдејќи дека без него би биле потребни „истите морални услови за обичен благослов што се потребни при примањето на светите тајни“ (II,12). Во православен контекст, ваквиот аргумент нема никаква смисла, затоа што никој не ја бара истата подготовка за пристапување кон Света причест и за осветување на празничен леб. Колку што ми е познато, ниту во Римокатоличката црковна практика не постои такво правило. Проблемот тука се состои во тоа што не станува збор за „обичен благослов“, туку за благословување на конкретен вид заедница, чиј карактер е во судир со основите на христијанското аскетско и етичко учење. Сѐ на сѐ, аргументацијата е необично слаба и неиздржана, а самата Декларација наликува на очаен обид ем да се задоволат секуларизирачките тенденции, ем некако да се сочува образот. Немам никакви надежи дека тоа би можело да им успее, ниту на кус, а уште помалку на подолг рок.

Свети Јован Дамаскин

Денес Црквата го празнува свети Јован Дамаскин, светиот отец на Црквата кој во својот живот го отсликува византискиот духовно-интелектуален идеал. Имено, личноста треба да напредува во сите насоки, да се реализира на сите планови, да ги умножи сите таланти што Бог ѝ ги доверил. Свети Јован Дамаскин го обединил во себеси најдоброто од духовната и световната култура – бил теолог, бил философ, бил поет, бил бранител на уметноста, бил подвижник, бил светител. Соборната личност е идеалот на православната култура на живеење, која ги надминува историските граници на византиската империја. Во наше време, пак, приоритетите се многу поразлични – сега човек се ограничува на една област и само неа да ја специјализира, додека за сѐ останато останува неграмотен или во најсреќен случај – приучен. Аналогно на параболата со талантите, ако човек денес добие 5 таланти – од нив ќе умножи само еден, преку сила два, а преостанатите ќе ги закопа. Токму затоа, молитвите на свети Јован Дамаскин и изучувањето на неговата личност и дело ни се прекупотребни.

Соборноста на личноста, пак, се огледува во соборноста на културата за која ни сведочи свети Јован Дамаскин. Во православието нема место за дуалистичкиот порив да се раздели стварноста, да се раскине Божјото творение. Схизофрениот дух на дуализмот како разгалено дете ги пробира даровите Божји и судејќи го Бога си пресудува самиот. Затоа, отфрлањето на иконопочитувањето претставува далеку поголемо отклонување од Евангелието отколку што тоа на прв поглед се чини. Кој не ги почитува иконите, не прифаќа вистински дека Бог станал плот. Дури и декларативно да се согласи дека Бог се воплотил, тој ги одрекува ефектите на воплотувањето кои се однесуваат на целокупното создание. На прво место, тоа е осветувањето на созданието, вклучително и на материјата, од благодатта на Светиот Дух. Целокупната стварност благодатно се собира во Христа и во Него си ја открива смислата. Кои сме тогаш ние да му застанеме на патот на тоа соединување и во името на некаква умислена ревност да му судиме на Бога што Тој може да освети, а што не?

Затоа, на православието му се туѓи фундаментализмот, фанатизмот и редукционизмот од каков било вид. Светото предание ја смета победата на иконопочитувањето за победа на православието и ни ја заветува теологијата на иконата како незаобиколен темел на христијанската вера. Отфрлањето на иконопочитувањето е отфрлање на Христовиот домострој на спасението. Следствено, тоа е отфрлање и на соборниот концепт за културата и за човековата личност. Ако нешто му е потребно на нашето време, чиј основен белег е токму дезинтеграцијата и поларизацијата – тоа е теологијата на иконата, транспонирана во сите можни контексти на живеењето. Во потрагата по образец со кого би се идентификувале, подалеку од свети Јован Дамаскин нема потреба да бараме. Времето во кое живеел не било ниту полесно, ниту поедноставно од нашето. Искушенијата со кои православните христијани тогаш се соочувале, не биле ништо помали од денешните. Но, и покрај сето тоа, сеобединувачката и сеосветувачката сила на воплотениот Син Божји се пројавила преку него, покажувајќи им го патот на православието сите поколенија, вклучително и на нашето.

Објавувањето на емпатичниот Бог

„Штом ја виде Господ, се сожали на неа, па ѝ рече: Не плачи!“ (Лука 7,12-13). Денес на Литургијата се читаше Евангелието за воскреснувањето на синот на наинската вдовица. Вообичаено, ова чудо се разбира како настан во кој се пројавува Господовата власт над смртта. Но, тоа содржи уште една евангелска поента, која е, во најмала рака, подеднакво важна за нас: Бог може да му се сожали на човекот и да сострадува со него. Од перспектива на нашата современа култура, која, и покрај бројните отклонувања, сепак во својот корен е христијанска – ваквото разбирање на Бога како вистински емпатичен не звучи изненадувачки. Но, токму тоа е една од основните дистинктивни црти меѓу христијанството и другите монотеистички религии. Имено, другите монотеистички религиски традиции го разбираат Бога како совршено различен од човекот, совршено трансцендентен, совршено неспознтлив. Според нив, Бог е една затворена монада, тој е затворен во себеси и потполно недостижен. Објавувањата на така разбраниот Бог се исклучиво посредни – преку избрани луѓе, ангели, разни природни и натприродни појави. Она што се објавува во нив се пораките и заповедите на Бога упатени кон човекот, но не и самиот Тој, не и самиот Бог. Самиот Тој не се објавува, Тој останува сокриен и недостапен. Но, во Новиот завет сме сведоци на еден неверојатен пресврт, кој истовремено претставувал и сѐ уште претставува скандал за монадичкиот монотеизам.

Бог не само што му се објавува на човекот на непосреден начин, туку Самиот во Себе ги соединува двете природи – човечката и божествената. Личноста на Бога станува место на средба меѓу божеството и човештвото, низ која на секој поединечен човек му се отвора вратата кон обожението. Значи, не само што Бог доаѓа меѓу нас и станува човек, туку го повикува човека, за во благодатта самиот да стане бог. Ваков степен на откривање на личносниот Бог, не може да се сретне во ниту една религија, туку единствено во Црквата Христова, која е над секој човечки поим за „религијата“ и „религиозноста“. Но, Бог не станува само човек, туку претрпува и страдание и смрт, за преку таа смрт да ги отвори за нас портите кон Воскресението. Само ваквиот Бог, Бог Кој Самиот станал човек, ја почувствувал болката на телото и кревкоста на душата, Кој вкусил страдание и смрт – може вистински да го сожали човека и да сострадува со него. Секое друго говорење за „сожалување“ и „сострадание“ надвор од таинството на Воплотувањето ќе биде само неуспешна метафора за совршено различното, недостижно и бескрајно осамено божество.

Но, христијанскиот Бог не е осамен не само затоа што екстатично излегува од себеси и му нисходи на светот, туку заедничарењето го претставува начинот на постоење на самата Негова природа. Имено, едниот Бог постои како Бог Троица, како Отец, Син и Дух Свети, без притоа да престане да биде еден Бог. Имено, Бог останува една суштина, и една сила, и една енергија, а покрај тоа и едно начало, Отецот – од кого се раѓа Синот и од Кого исходи Светиот Дух. Бог е еден, но не е сам; Бог е еден, но Неговата природа не му е затвор; Бог е еден и неспознатлив, но Тој вистински се објавува во светот преку Синот и во Светиот Дух. Се објавува непосредно и совршено, без задршка, без остаток. Тој вистински сожалува и сострадува, имено, затоа што Самиот во целост се идентификува со оној кого го сожалува и со кого сострадува и затоа што Самиот постои како заедница на трите божествени личности на Отецот, Синот и Светиот Дух. Бог веќе не може да се разбере како затворена монада, како роб на сопствената природа, како туѓ и далечен, како самодоволен и самоправеден.

И затоа, Бог не е „отаде доброто и злото“. Како таков, Тој веќе не му остава простор на човека да се повика на некаква „виша“ и „божествена правда“, за преку неа да ја оправда својата несправедливост. Евангелието не остава простор да се чини зло во името на Бога, Кој не само што вистински и безрезервно го сожалува и му сострадува на човека, туку и човечката природа ја вознесува до небесните височини и ја седнува оддесно на Бога Отецот. Отклонувања имало секогаш и ќе ги има додека се наоѓаме во овој начин на постоење. Но, треба да ни е јасно дека тоа се отклонувања од фундаменталното дистинктивно начело што го конституира христијанскиот идентитет како Тело Христово, т.е. Црква – заедничарењето. Без него, ние во ништо суштинско не би се разликувале од религиите на овој свет. Троединиот Бог да ја зацврсти во нас љубовта кон богословието, за да спознаеме зошто богатството на христијанската вера е бесценето, незаменливо и единствено потребно (Лука 10,42).

Падот на Рим

Денес се навршуваат 570 години од падот на Градот. На денешен ден 1453 година младиот турски освојувач Махмет влезе во Рим, новиот и последниот. По тридневното пљачкосување тој воспостави нов поредок, со што конечно заврши историскиот пат на римската империја. Но, Рим не заврши само како историска стварност, туку и како мисловна стварност. Ние денес не можеме да го „мислиме“ Рим, секоја наша претстава за него е имагинарна, таа е проекција на сето она што се насобрало во овие 570 години, на сето она што ние би му го припишале на Рим. Познавањето на историјата тука не може да помогне. Еднаш завршено поглавје од светската историја не може да се повтори или да се продолжи. Наспроти духот на романтизмот и реставрационизмот, стои вечно новиот дух на Царството Божјо, кој е потполно слободен од статичните координати на просторот и времето.

Константиновиот Рим со право го носел називот „нов“ бидејќи во него дишел токму тој дух, духот на новото и неодминливото. Стварноста на Новиот Рим стои како предизвик и идеал пред генерациите по 1453 година, вклучително и пред нашата генерација, како и пред оние по нас. Но, акцентот тука не паѓа врз зборот „Рим“, туку врз зборот „Нов“. Она што треба да го возобновиме не е градот, туку нашата причесност кон „Новото“, вечно Новото, кое е над и отаде историјата, но кое истовремено ја проникнува историјата, ја преобразува и ѝ задава смисла. 570 години од падот на престарениот Рим, ние остануваме пред истиот предизвик пред кој стоеле светите отци од четвртиот век – да го спознаеме Новото и да го споделиме со светот и времето во кое живееме.

„Големи и мали“ – куси размислувања за христијанството и европските вредности

Изразот „европски вредности“ се користи толку често што веќе почнува да го губи своето значење. Поттикнат од вчерашното интервју за Универзитетското студентско собрание (УСС), ќе наведам еден интересен пример за тоа што означува овој израз, а кој со мене го споделија мојот драг професор Георги Каприев и неговата животна сопатничка проф. Антоанета Дончева. Точно го помнам местото и времето на разговорот – Летната школа на EGSAMP во Берлин 2017 година. Зборувавме за тоа каков треба да биде односот во една хиерархиска структура како што е универзитетот, но исто така може да се однесува и на семејството и на другите сфери на општественото живеење. Појдовна тема беа конфликтите кои може да настанат на различните степени на хиерархијата, но и меѓу нив. Главната поента беше дека има суштинска разлика меѓу оние конфликти што се одвиваат на исто или приближно хиерархиско рамниште, од една страна и конфликитите меѓу сосема различни хиерархиски рамништа, од друга страна.

Во вредносните системи кои често, оправдано или не, го носат пејоративното име „ориентални“, таа дистинкција избледува или сосема се губи. Па така, критиката, нападите или навредите кои доаѓаат од пониско хиерархиско рамниште се доживуваат на идентичен начин како и оние кои доаѓаат од истото или од повисоко хиерархиско рамниште. Наспроти тоа, европската вредносна перцепција на ова прашање е во многу нешта поинаква. Таа се темели врз фундаменталната евангелска идеја за водството како служење: „кој меѓу вас сака да биде поголем, нека ви биде слуга“ (Матеј 20,26). Тоа воведува една суштествена асиметрија меѓу односите во хиерархијата – оној што е „долу“ ќе добие повеќе права од оние што се „горе“.

Особено впечатлив пример за оваа разлика меѓу вредносните перспективи кон општествените хиерархии е статусот на малцинствата. „Ориенталните“ вредносни системи по дефниција ги поставуваат малцинствата во подредена позиција наспроти мнозинството (не само во етничка, туку и во секоја друга смисла). Според природата на нештата, би рекле тие, оние што се малку на број треба да имаат и помалку права од оние што се побројни. Но, европската вредносна перцепција е дијаметрално различна: оние што се помалубројни треба да уживаат најмалку исто онолку права колку и мнозинството, а пожелно е да имаат и повеќе од тоа. Имено, на тој начин би се намалил јазот меѓу нив.

Би се согласил дека ова е „спротивно на природата на нештата“ – само што „природата“ за која тука говориме не е богосоздадената природа како таква, туку „начинот“ на кој таа природа постои во овој свет и век. Тој начин на постоење е несовршен, а ние христијаните би рекле – гревовен. Тоа е логиката на еволуционизмот што европската христијанска култура се труди да го надмине. Затоа што, основниот принцип на еволуционизмот е, имено, привилегијата на посилните над послабите, на многубројните над малубројните, на поинтелигентните над помалку интелигентните итн. Низ вековите, христијанството постепено го деконструира ваквиот поредок на нештата и тоа го транспонира на ниво на општественото устројство. Оние што се „долу“ ќе имаат повеќе привилегии од оние што се „горе“.

Ќе дадам уште еден пример од универзитетската менза во Келн, која редовно ја посетував за време на мојот летен студиски престој минатата година (значи сеќавањата ми се доволно свежи). За секое јадење има различни цени за студентите и професорите. Погодете која цена е пониска. Секако, онаа на студентите. Професорскиот оброк (сосема истиот како оној што го зема студентот) чини 30-40% повеќе. Или, еве друг пример: таму не постои обичај по успешно одбранетата докторска дисертација да чести кандидатот што докторирал, туку доколку се оди на заеднички ручек, поканата е од менторот. Необично, нели?

Ќе се вратам сега на темата за конфликтите. Оној што стои на повисоко хиерархиско рамниште е должен да биде толерантен кон оние што се подолу. Пониско стоечките може да си дозволат повеќе, вклучително и да бидат дрски, „неблагодарни“, критички настроени и т.н. Едноставно, нивниот степен на одговорност во хиерархијата е поинаков од степенот на одговорност на оние што стојат повисоко. Да бидеме на јасно, тука не говорам за толерирање на законски престапи, бидејќи законот е над хиерархијата и нејзините структури. Пред законот сите треба да бидат еднакви. Кажаното е исклучиво во доменот на етиката и поведението. Доколку процениме дека некое поведение не е адекватно, пред да реагираме, треба прво да се запрашаме – дали се наоѓаме на исто рамниште со оние што постапуваат така или не? Колку е поголема разликата, толку поголема треба да биде не само толерантноста, туку отвореноста да се сослуша другиот, да се вложи напор да се разбере и да му се одговори.

Тука допираме и една важна психолошка тема, имено, дека конфликтноста многу често знае да биде апел за нешто сосема друго – потреба за внимание, грижа, помош и сл. Вистинското значење на некои непријатни зборови или постаки може да биде нешто сосема различно, па дури и спротивно на нив. За да може да проникнеме во тоа значење не ни е доволно да бидеме воздржани и толерантни, туку потребна ни е љубовта. Затоа е и дадена онаа навидум необична заповед за љубовта кон непријателите (Матеј 5,44). Всушност, прашање е дали оној што го доживуваме како непријател навистина ни е непријател. Можеби тоа е само привид. Можеби тоа е само пријател со грдо лице, пријател кој бара помош, пријател кој бара внимание, пријател кого не сакаме да го сослушаме, пријател кој можеби сака и нам да ни помогне, кого Бог ни го праќа за да нѐ смири и да нѐ научи да љубиме безусловно како што Тој Самиот нас не љуби.

Ќе завршам со темата со којашто почнав, темата за „европските вредности“. Површноста е искушение што треба да го надминеме. Површниот однос кон зборовите што ги слушаме и ги користиме го замаглува нивното значење. Независно дали ќе се препознаеме како поборници за „европските вредности“ или нивни критичари – ние треба овој израз да го изведеме од маглата на неразбирањето и да го расветлиме од сите негови страни. Една од тие страни е културно-историската. Ако фрлиме доволно светлина на неа, ќе видиме дека носечките начела на оваа вредносна концепција доаѓаат од сопствената европска христијанска традиција. Друга е темата што тие начела со текот на времето почнуваат да се апстрахираат од нивниот оригинален христијански културен, цивилизациски и духовен контекст и постепено да се оградуваат од него. Ако постои простор за критика кон оваа вредносна концепција, тогаш ова е темата од која ќе треба да се почне и за која, чинам, ќе има многу што да се рече. Истовремено, наша задача како теолози и философи е да ги препознаеме скриените референци на световната аксиологија кои упатуваат кон нејзините христијански основи, та преку нив, конечно, да се погледнеме и самите себеси. Можеби ќе откриеме нешто што до сега не сме можеле да го видиме.

Верата, жените и „родот“ – два актуелни случаја

Прв случај. Во Србија се отвори дискусија околу воведувањето на таканаречената „родово-сензитивна“ терминологија во српскиот јазик. Што подразбира тоа? Подразбира повеќе нешта. Прво, дека еден куп општи јазични форми кои по правило се во машки род, сега треба задолжително да добијат форми и за женски род. На пример, наместо стандардното „студенти“ ќе треба да стои „студенти и студентки“. Во прашална реченица како: „Кој учи, тој знае?“, зборовите „кој“ и „тој“ се проблематични, велат застапниците за јазичната реформа, бидејќи се во машки род, а учењето и знаењето не им припаѓа само на мажите. Понатаму, именките како философ, теолог, хирург и сл. се во машки род, но во стандардната јазична употреба се однесуваат и на мажи и жени. Арно ама, сега по секоја цена и спротивно на внатрешната логика на српскиот јазик (но и на македонскиот) ќе мора да се измислат и женски форми и да се воведат во употреба. Понатаму, тоа може да продолжи и со воведување на „родово-неутрални“ облици, како што е тоа веќе случај во англискиот јазик, каде покрај личните заменки за мешки и женски род, се користат алтернативни заменки за „алтернативните родови идентитети“ како што се: ae, e/ey, they, xe, ze/zie, fae, per, ve, yo (од кои некои се веќе стандард на социјалните мрежи како Фејсбук и Инстаграм).

Во целата оваа јазична папазјанија јасна е една работа – главната битка што една идеологија треба да ја извојува за да се наметне се наоѓа во полето на јазикот. Јазикот го регулира начинот на кој ние ја разбираме и конципираме стварноста. Токму на овој проблем алармира српскиот патријарх Порфириј во неговото Велигденско послание, кое предизвика жолчна дебата во српската јавност. Тоа е само еден дел од обемната расправа за т-н. „родова идеологија“ која е актуелна и кај нас. Но, тој дел е суштествен токму поради значајот на јазикот во функционирањето на идеологијата како таква. Многу скоро темата за „родово-сензитивниот“ јазик ќе затропа и на нашата врата и ќе треба да бидеме подготвени да одговориме на неа. Најмногу од сѐ, ќе треба да препознаеме што може, а што не може да се усогласи со логосот на јазикот и интелектуалната култура основана врз наследството на светите сесловенски просветители и нивните ученици.

Втор случај. Грчката православна архиепископија во Америка работи на тоа во своите богослужбени места да се воведе практиката жени и девојчиња да бидат прислужници и чтеци при богослуженијата. Оваа иницијатива наиде на отпор кај дел од православната црковна јавност, која и без тоа има вкус за полемичко хиперболизирање и избрзано повлекување паралели со секуларните идеолошки програми (како онаа од претходниот пример). Така, на социјалните мрежи може да се сретнат коментари како „Пандорината кутија е отворена“, или како „Од тука до воведувањето на женско свештенство и благословување на нетрадиционални брачни заедници има само уште еден чекор“ и сл. Како теолог, ни малку не би можел да се согласам со ваквите тврдења. Зошто? Затоа што овој пример се темели врз дијаметрално поинакви претпоставки од претходно наведениот.

Имено, првиот случај со воведувањето на „родово-сензитивната“ терминологија се темели исцело врз секуларни идеолошки концепции за „родот“, „родовите улоги“, „родовиот идентитет“ и т.н. За разлика од него, активното вклучување на жените во богослужбениот живот на Црквата има своја основа како во православната теологија и антропологија, така и во историјата на богослужението. Имено, во минатото постоела дури и институцијата на „ѓаконисите“, која не само што не противречела на природата на православното богослужение, туку органски произлегувала од истата. Вклучувањето на жените во богослужбениот живот не е „новотарија“, туку органски дел од нашето сопствено литургиско предание.

Но, можеби некој ќе праша, зошто ова прашање баш сега се актуелизира? Сигурно не поради световниот идеолошки феминизам, иако не исклучувам дека може да има теолози кои се застапуваат за овие промени токму поради нивните секуларни идеолошки уверувања. Сепак, причината зошто ова прашање е актуелно последниве неколку децении е друга и за тоа пред повеќе од 20 години има пишувано Владета Јеротиќ. Имено, луѓето денес не се задоволуваат со механичко практикување на традиционалните облици на религиозност, туку имаат потреба од две нешта: свесно обосновување на верата и проактивен однос кон верскиот живот. И мажите и жените сакаат да разберат во што веруваат и мнозина од нив сакаат да земат поактивно учество во верскиот живот. Во тоа нема ништо спорно, напротив. Еден од ефектите на ваквата промена на психолошките и духовните потреби на верните е наведениот.

Конечно, тоа не значи дека по ова „ќе се отвори дизната“ и ќе пројде сѐ – и што треба, и што не треба. Би било така, кога би воведувале промени врз основа на туѓи преданија, а не врз основа на сопственото. Но, во конкретниов случај немам впечаток дека е така. Останува заклучокот што многу често го повторувам, имено дека треба многу повеќе да си го запознаеме сопственото предание, да се задлабочиме во него и да разбереме дека многу нешта што денес се доживуваат како „новотарии“ биле вообичаени во древната Црква и vice versa, многу нешта што ги претставуваме како „традиција“ се всушност практики кои не се постари од 70-80 години. Тогаш, можеби ќе се изненадиме од тоа колку православието е „пофеминистичко од самиот (световен) феминизам“, како што во една јавна дискусија не без изненадување забележа една моја драга соговорничка од другата страна на идеолошкиот спектар.

Кој ги воспитува децата?

Воспитанието и вредностите кај децата не се стекнуваат од учителите и учебниците. Тие доаѓаат прво од семејството, потоа од децата со кои општат и трето од информациската средина во која живеат. Последното е исклучително важно, затоа што тука е коренот на многу проблеми со кои се соочуваме. Тоа може да биде литературата што децата ја читаат, може да биде музиката што ја слушаат, може да бидат вестите на телевизија, може да бидат видео игрите што ги играат и т.н. Трите инстанци на воспитание се хиерархиски подредени. Прва инстанца која треба да го надгледува и координира воспитниот процес е родителската; втора се децата; трета е информациската средина. Со наметнувањето на социјалните мрежи кај децата од најрана возраст, хиерархијата се превртува наопаку. Прв воспитувач е информациската средина, втор се децата (оние кои учествуваат во таа средина), а родителите во најголем дел отпаѓаат – затоа што не ги користат мрежите што ги користат децата.

Со влегувањето на вештачката интелигенција во игра, сосема е можно информациската средина да стане единствениот воспитувач на вашето дете. Рака на срце, тоа може да испадне и помалку лошо од сегашниава состојба на нештата, под претпоставка дека AI нема на вашето дете да му коментира дека е „цар“ или „краљ“ ако реши да потепа пола клас како во видео игрица. За жал, токму такви коментари од други деца имаше на нивните социјални мрежи вчера и денес. Дури ми се чини дека ако AI го преземе управувањето со светот може да влеземе во некоја бизарна пацифистичка утопија како во класичниот “Demolition Man” со Силвестер Сталоне и Весли Снајпс. Но, да се вратиме во реалноста.

Звуците и пораките што доаѓаат од т.н. „трап“ сцена го дефинираат од најрана возраст вредносниот систем на децата. За добар дел од нив комотно може кривично да се одговара за мизогинија, говор на омраза, повикување на насилство, на криминал и т.н. Не сум престрог. Ислушајте ги текстовите. И не сум хиперснзитивен, израснат сум со Рамштајн и Продиџи. Ова е друго, тука нема театралност, гротеска, нема никаква дистанца меѓу личноста на изведувачот и неговниот настап. Тие настапуваат како проповедници, не како музичари или забавувачи. Нема тука општествена критика и сеир како кај Рамбо Амадеус, нема дури ни раскалашено „весељачење“ како во турбо-фолкот. Асли проповед и промоција на сопствените страсти и фрустрации. Децата, пак, со отворени уши го впиваат тоа ѓубре во себе и – стануваат рамнодушни на сѐ освен на страстите и нивното задоволување.

Други локални и глобални феномени како „вечната транзиција“, геополитиката, повеоениот менталитет, постмодерните идеологии – и либералните, и конзервативните – нема да ги спомнувам сега. Тоа се феномени кои директно ги засегаат нашите генерации, не и нашите деца. Ние сме толку обземени со овие феномени, што не забележуваме дека мислењето и расудивањето на децата се мапира по сосема други траектории. Прашање на време е кога со очај ќе констатираме дека сѐ што нам ни значело во животот за нив е сосема нерелевантно. Наместо да бидеме на врвот на воспитната хиерархија, ние сме си дозволиле да се најдеме сосема надвор од неа.

Но, сепак нема да завршам песимистички. Ова што го пишав не е сеопшта појава. Многу е распространета, ама не е сеопшта. Варира во зависност од социјалниот статус, од местото на живеење, од светогледите на родителите и пошироките семејства. Надвор од екранчињата на мобилните и инстант задоволеното славољубие преку лајковите на социјалните мрежи – сѐ уште постои истиот огромен и несогледлив свет во кој израснале и генерациите пред нив. Доволно е да им ја отвориме вратата кон тој свет, за тие да се восхитат од него и да не посакаат да го остават. Не без опит ви го кажувам ова.

Православен ден на жената

Гледам како по социјалните мрежи денот на жените мироносици се претставува небаре е некаков „православен осми март“. Сепак, би било добро доколку избереме да бидеме малку попретпазливи кога правиме такви и слични паралели. А можеби би било најдобро и воопшто да не ги правиме. Реално, не постои „православен ден на жената“. Обидите да се направат „црковни“ пандани на световните феномени, практики и трендови попрво се продукт на една внатрешна секуларизација на Црквата, отколку на нејзиниот мисионерски дијалог со јазикот на денешницата.

Но, не е спорен само методот по кој се прави паралелата. Мажите и жените споделуваат една заедничка човечка природа, двата пола се носители и продолжители на едниот и единствен човечки род. Тоа што, според обичајот во еврејската култура, им се паднало на жените да отидат до гробот за да го извршат помазувањето со миро, не е основа врз која би можела да се гради некаква „благочестива феминистичка теологија“. Ако веќе треба да се изведуваат некакви заклучоци околу тоа кој прв дознал за Воскресението, тогаш тоа би можело да се стори и по основа на некоја друга поделба. На пример, дека тоа не биле апостолите (клирот), туку мироносиците (верниот народ). За Црквата да се заштити искушението на клерикалниот елитизам, со веста за Воскресението биле удостоени прво токму овие жени.

Не велам дека ваквата промена на перспективата треба да се земе здраво за готово. Попрво, целта ми е да укажам на тоа дека поделбата „мажи/апостоли наспроти жени/мироносици“ не е единствената и дека таа може незабележително да нѐ поведе во една насока на мислење, која според денешните мисловни стандарди ни изгледа сама по себе очигледна. Токму тие „најочигледни“ претпоставки и обрасци на расудување се она што современата теологија има за задача да го преиспита, за да може да ја исполнува својата евангелска мисија.

ПС. Во контекст на кажаното, интересно е дека во старогрчката литургиска традиција се користи изразот „Αι μυροφόροι Γυναίκες“, при што зборот „μυροφόροι“ има заедничка форма за машки и женски род, т.е. се менува според „машката“ О-деклинација, а не според „женската“ А-деклинација. Веројатно оттука, во еден од преводите на Статиите на Велики петок читаме за „жени мироносци“ (sic!). Сосема излишно, би рекол, затоа што во македонскиот јазик овој збор разликува посебни форми за машки и за женски род (а ако е само метриката во прашање, повторно има решенија што ќе соодветствуваат на утврдената јазична норма). But that’s another story. And a long one…

За „родот“, еднаквоста и неразбирањето

Читам „реакции“ и „толкувања“ едно по едно и не ми оди во глава – дали некој воопшто го прочитал Посланието кон кое се реферира? Имам впечаток дека луѓе сами си допишале реченици во него, па сега си „одговараат“ на нив. Немам како поинаку да објаснам како и каде прочитале дека жената „не смее да бара повеќе права“, кога во текстот стои дека секој може да бара повеќе или поголеми права, но треба да е свесен дека со тие права одат и извесни должности. Така стои, проверете. Акцентот паѓа врз деонтолошко-етичката перспектива, а не врз тоа дека некому требало да му се ускратат правата.

Понатаму, апсолутно никаде не пишува дека „разведените жени и самохраните мајки треба да одат во логори“, иако еден куп медиуми пренесуваат вест со токму овој наслов (саркастични наслови им доликуваат на таблоиди, не е на медиуми што претендираат на објективност). Наместо тоа, само се констатира фактичката состојба дека т.н. „високо еманципирана жена денес често е и разведена и самохрана мајка“. Она што се осудува не се жените, па дури ни самата „еманципација“ како таква, туку „губењето на рамнотежата и хармонијата“ во модерните и постмодерните консумеристички општества. Се прашувам кој е тука „инквизиторот“, дали оние што укажуваат на општествените пробеми, или оние што забрануваат критика на сопствената општествена визија што ја промовираат како единствена правилна?

Патем, кога сме веќе кај прочуената инквизиција, која функционирала како висока јуридичка институција на Римокатоличката црква (не и на Православната), вреди да се напомне уште нешто. Предуслов за функционирање на инквизицијата е воведувањето на конкретни законски одредби преку кои неистомислениците би можеле да се маргинализираат, цензурираат, гонат, превоспитуваат, да се судат за вербални деликти, јавно да се линчуваат и т.н. Интересно е дека едно Велигденско послание нема и не може да има претензии од правно-обврзувачки тип, но некои други иницијативи и предлози, со оглед на досегашните искуства и начинот на кој се изведуваат, оставаат простор за ваков вид загриженост во јавноста.

Потем, кога некој обвинува дека некој друг „не ги разбрал поимите“, не е лошо да се преиспита дали самиот ги разбрал (и дали воопшто ги прочитал). Затоа што самиот израз „родова еднаквост“ е длабоко проблематичен од гледна точка на православното предание, и тоа по две основи. Прво и основно, природниот пол на мажите и жените не може да се изрази преку конструктот за т.н. „род“, а особено не на начинот на кој ваквиот конструкт се ползува во (пост)феминистичката теорија. Второ, христијанскиот идеал за единството на човечката природа во Христа не може да се замени со безличниот и онтолошки фрагментирачки концепт за „еднаквоста“. Кој тука не ги разбира поимите? Или можеби има поими и изрази што не смеат да се критикуваат? Затоа што, јасно се вели дека проблемот е во „манипулативната терминологија“, а не во сите оние нешта што можеби некој сака да ги види во текстот, иако ги нема.

Конечно, „спорниот“ дел на Посланието има пролог во кој се наведува контекстот во кој е напишан, а тоа е осмомартовската провокација чија навредлива и дискриминаторска порака беше експлицитно упатена кон Црквата. Острината на тонот на текстот стои во јасна врска со овој настан. При едно објективно исчитување на кажувањата што следат, тие во ниту еден момент не треба да се одвојат од полемичкиот контекст во кој се зачнати. Лицемерно е самите да практикувате експлицитен говор на омраза и тоа да си го сметате за доблест, а полемичката реторика од другата страна да ја прогласите за „ерес“.

Пасха наближува…

„Марта послужуваше, а Лазар беше еден од оние што седеа на трпезата. А Марија, како зеде литар чисто скапоцено миро, ги помаза нозете Исусови, и ги избриша со косата своја нозете Негови; и куќата се исполни со мирис од мирото. Еден од учениците Негови, Јуда Симонов Искариот, кој што подоцна Го предаде, рече…“ (Јован 12,2-4)

Сите се на трпезата и секој се наоѓа во својата препознатлива евангелска улога. Христос ги познава срцата на сите, ја познава Марта, ја познава Марија, Лазара, апостолите, секого посебно, го познава Јуда. Познава без да се наметнува. Ниту Марта не е поинаква од она што била (иако веќе еднаш била прекорена за тоа како постапува – Лука 10,41-42), ниту Марија, ниту Лазар, ниту апостолите, вклучително и Јуда. Господ знае кој ќе го предаде. Седи на иста маса со него. Му ги дава последните шанси за покајание. Но, ништо не може да застане на патот на човечката волја.

Јуда веќе го избрал својот пат, од кој нема враќање. Тоа е пат кој заборавил на покајанието. Тоа не е патот на Петар, кој ќе се сети и ќе се покае; ќе се сети што Господ му говорел, ќе се сети кој е и што значи да се биде ученик Христов. Јуда нема да се сети. Тој тоне во заборав. Ги заборава сите чудесни мигови со Учителот и брза кај лажните учители; му го врти грбот на Светецот Израилев и оди кај волците во јагнешка кожа – да се спогоди со нив. Да го предаде Јагнето. Заборавот ја голта и последната надеж за покајание.

Колку и да е светло денешното празнување, радоста што ја имаме во срцата е таговна, бидејќи знаеме што следува. Но, најголемата тага не доаѓа од знаењето за страданието и распетието Господово. Таа тага е проткаена со радост, зашто знаеме дека последниот збор го има Воскресението. Тагата доаѓа од неутешната помисла дека човек може да не се покае и да не земе учество во радоста на Јагнето и Неговото Царство. Човек може сосема да заборави кој е и за што е создаден.

Уште полошо, може сосема да заборави дека може да се покае, да се врати при својот Отец и да каже: „згрешив пред небото и пред тебе и не сум достоен да се наречам твој син“ (Лука 15,21); да заборави дека го гледал „небото отворено и ангелите Божји како се искачуваат и слегуваат над Синот човечки“ (Јован 1,51); дека „Синот човечки има власт на земјата да ги простува гревовите“ (Марко 2,10); дека кој сака да биде ученик Христов треба „да се одрече од себе, да го земе крстот свој и да врви по Него“ (Марко 8,34); дека патот Христов не води кон човечка слава, туку кон смртта и Воскресението во третиот ден (Марко 9,31; 10,33).

Ова се фрагменти од литургиските Евангелија што ги слушавме за време Великиот пост. Да не ги заборавиме како што злочестивиот ученик ги заборави. Наместо тоа, да бидеме будни и да се молиме, зашто духот е бодар, но телото е слабо (Марко 14,38). Пасха наближува…