Интервју со проф. Георги Каприев

Интервјуто е објавено во бугарскиот весник Дневник на 30. декември 2020 г. со наслов “Проф. Георги Каприев за македонското прашање: Бугарија не треба да се стилизира како непријател”.

Во текот на 2020 г. зборот „историја“ влезе на голема врата во речникот на јавноста во врска со ставеното вето од бугарска страна на почетокот од пристапните преговори на Република Северна Македонија со Европската Унија поради спор со нашата заедничка историја. На таа тема разговараме со проф. Георги Каприев. Интервјуто е направено по писмен пат.

Меѓу зборовите кои ја одбележаа 2020 г. ударно место имаа „историја, бугарската историја“. Кое е вашето „читање“ на зборовите на историчарите?

– Должен сум да започнам со една прелиминарна забелешка. Јас сум историчар, но на философијата. Философ кој дијалогизира со оствареното философско мислење. Кога речникот на бугарката јавност ќе се судри со зборот „историја“, тогаш јас како философ се прашувам – со кое значење на овој збор таа се судира? Со самото протекување на настаните, со расказите за тоа протекување, или со науката историја, која, напомнувам, се дефинира како методолошко истражување на минатото врз основа на критички анализирани извори и која како таква возникната во текот на XIX век и минала низ мноштво парадигми? Се плашам дека не се судира со ниту едно од наведените значења.

„Историјата“ за која прашувате е мито-публицистички конструкт, кој доаѓа повторно од XIX век и кој свесно се поддржува во некои култури, меѓу кои и во бугарската. Тоа е векот во кој се генерираат нациите, под влијание на тогашниот либерален и иновативен национализам.  

Во нашиот регион се вкоренува „германската“ формула за тоа што е нација: заедничката крв и заедничката земја. Тоа тука означува разурнување на идејата за едниот род, родот Христов, втемелена во Османската империја преку поимот „Rum millet“: заедница на ромеите, на православните христијани. Национализмот го инфицира источноправославното мислење. Се тежнее кон сепарирање од останатите ромеи, напоредно со стекнувањето на сопствена државно-политичка власт. Бугарските публицисти од тоа време успеваат да наметнат едно поистоветување меѓу „грци“ и „фанариоти“, т.е. Вселенската патријаршија, која, пак, во тоа време е во конфликт со грчката држава и со нејзините претензии – еден пристап што во тоа време се покажал како профитабилен.

За денешниот бугарин од широките маси, ова пропагандно поистоветување се претворило во историски факт. Подметнувањето е присутно дури и во изданието на ферманот од 1860 г. со кој се основа Бугарската егзархија, отпечатено во печатницата на весникот „Македонија“ во 1870 г. Во „Образ на царскыӥ ферманъ за решеніето на Българскый въпросъ“ се забележуваат симптоматични изместувања во преводот. Ако во грчкиот и во турскиот текст пишува за несогласување меѓу Ромејската патријаршија и бугарите кои го исповедаат православието, ние на бугарски читаме за „Грчката патријаршија“ и за „православните бугари“. Впрочем, таму кадешто се вели дека се основа посебно црковно одделување (τμῆμα) или круг (daire), на бугарски стои „посебен духовен округ“.

Митрополитот Волоколамски Ирарион за пандемијата, ревноста и пастирската грижа

„Би сакал да ги повикам сите верници на Српската православна Црква многу ревносно да ги запазуваат сите карантински мерки што санитарните власти ги пропишуваат. Кога ги следев телевизиските кадри од погребението на владиката Амфилохиј имав подвоени чувства. Од една страна, се радував што таму десетивци илјади православни луѓе излегоа да се поздрават со истакнатиот ерарх на на Српската православна Црква. Но, од друга страна, кога го видов сиот тој народ, кога ги видов ерарсите и свештенослужителите во олтарот – ми беше јасно дека по едната смрт ќе следат и други смрти. И за жал, така и се случи. Затоа, би сакал денес да ги повикам и сите наши верни, и свештенослужителите, и ерарсите – да се држат до предострожните мерки. Сега е време кога треба да се седи дома. И архиереите може да седат дома, и свештениците (таму кадешто тоа е можно). Може да се извршува онлајн пренос на богослуженијата, а верните, особено оние во поодмината возраст, треба да останат дома. Мораме да поработиме на тоа да се сочуваат животите на луѓето. Сега во Русија особено се грижиме за тоа. Ги затворивме храмовите во Москва на три месеци и служевме на затворени врати. На Пасха не го пуштивме народот во црква. Некои нѐ осудуваа. Но, сметам дека главната задача сега е да се сочуваат животите на луѓето.“

(Интервју за ТВ Храм од 22.11.2020)

Забраните, довербата и авторитетот во контекст на пандемијата КОВИД-19

Веќе пет месеци живееме во услови на пандемија. Би било разумно врз основа на тоа искуство да се планираат следните чекори за справување со состојбата. Што можеме да научиме од досегашниот тек на нештата? На прво место, дека рестриктивните мерки не само што не се ефикасни на долг рок, туку се и контрапродуктивни. Ограничувањето на слободата на движење дава инстант резултати, но го пропушта најважното – градењето на свест за состојбата во која се наоѓаме. Всушност, ваквиот пристап создаде контраефект – луѓето почнаа да ја губат довербата во надлежните институции, особено тогаш кога забраните почнаа да добиваат парадоксални облици. На пример, таков беше потполно бесмислениот полициски час за духовденската Задушница во Скопје (гробиштата се на отворено, а држењето дистанца и носењето заштитна маска се сосема доволни за да се превенира ширењето на заразата). Истовремено, во делови од градот забраната за движење не се почитуваше до тој степен што дури и продавниците слободно работеа.

Ваквиот начин на справување со кризата самиот по себе успеа да генерира недоверба. Затоа, не е чудно што огромен број луѓе пет пари не дава за „некаква си таму измислена корона“. Особено беа илустративни преполните детски игралишта во Аеродром само пет минути пред да почне „полицискиот час“. Се почитуваше само забраната, без какво било разбирање и усвојување на фактите кои довеле до неа. Имаше само страв од евентуална казна за движење во полициски час, но не и свест за состојбата. Уште помалку успеа да се изгради чувство на споделена одговорност за јавното здравје. Чувството на одговорност и солидарност го отстапи местото на увежбаните маалски манири од типот на: „што не се поздравуваш, да не се плашиш од корона“? Или: „ела седи со нас, нема корона во наше маало“. Вкрстените контрадикторни информации кои доаѓаат од медиумите и социјалните мрежи создаваат дополнителна конфузија која најчесто резултира со традиционалниот нихилистички пристап кон животот „од денес за утре“. Единствениот начин човек да се справи со тој наплив на податоци е да стекне способност за критичко восприемање и опсудување на стварноста. Но, тоа не може да се постигне за само неколку месеци.

Сепак, она што може да се постигне – е да се стекне доверба. Едноставно, надлежните треба да покажат дека знаат што прават и дека тоа што го прават има ефект. Како во почетокот на пандемијата, со затворањето на Дебар и Центар Жупа. Колку и да беше драматично тоа што тогаш се случуваше, повеќето, со одобрување и ентизијазам, ги прифатија рестриктивните мерки, кои тогаш беа повеќе од оправдани и добро спроведени. Насобраната доверба од почетокот на пандемиската драма кај нас, се расплина за само 2-3 месеци. Едноставно, се виде дека рестрикциите даваат брз ефект и беа применети и каде треба и каде не треба.

Ќе резимирам со еден фундаментален принцип од теоријата на војувањето – секогаш треба да се користи минималната сила доволна за да се победи непријателот. При ваквиот начин на војување, потребно е длабоко промислување на секој чекор. Во нашиот случај со пандемијата на КОВИД-19, нужно е да се ангажираат научни тимови кои ќе даваат насоки како да се обликува понатамошната стратегија за справување со пандемијата, која веројатно ќе трае уште долго. Тука не спаѓаат само истражувачите кои се занимаваат со вирусот и неговото функционирање и ширење, туку сите научни работници кои ќе бараат начин за адекватно справување со состојбата во полињата во кои се експерти. На пример, во моментов е актуелно прашањето за тоа како ќе се одвива наставата претстојната учебна година. За да се дојде до оптимално решение, потребно е да се ангажираат научни тимови од засегнатите области – вклучително психолозите и педагозите – кои ќе дадат јасни и реални насоки за тоа како наставата ќе изгледа. Паничното барање на едни родители да се затворат училиштата по секоја цена и непромисленото инсистирање на други родители на настава со општозадолжително физичко присуство не може да имаат примарна и одлучувачка улога во дискусијата. Со тоа, пак, што ќе им се даде предност на специјалистите нема да се поткопа довербата, напротив.

Доверба не се гради на принцип „желботека“, како што не се гради ниту со игнорирање на објективните и субјективните потреби на луѓето (рестриктивен пристап). Таа се гради на тој начин што надлежните едноставно ќе покажат дека знаат што прават. Исто како со воспитувањето на децата – на децата не може ниту сѐ да им се дозволи, ниту сѐ да им се забрани. Наместо тоа, треба да им се даде максимална можна слобода, проследена со добро образложени напатствија за тоа како безбедно да ги прават нештата кои содржат ризик. Едноставно, не можете на дете да му забраните да се качи на дрво – ако не го направи тоа во ваше присуство, ќе го направи кога вие нема да го гледате (а со тоа ќе се изложи и на повисок ризик), а ако воопшто не го направи тоа – тогаш тоа ќе влијае неповолно на неговиот понатамошен психофизички раст и развој. Дури и тогаш кога мора да се воведе одредено ограничување, причините за тоа треба детално да се објаснат на начин разбирлив и прифатлив за детето. Кога авторитетот на родителите има покритие, т.е. кога не се темели врз голи забрани и заплашувања, туку врз објаснување и образложување – тогаш детето не стекнува само доверба во родителот, туку стекнува и самодоверба која ќе му треба во текот на целиот живот. Родителството е долгорочна „инвестиција“, слично како и градењето на општеството. Кризните периоди се пресудни точки во личносниот и општествениот развој. Пандемијата со која се соочуваме не е некаква „непогода“ од која нашето поколение треба да се скрие, туку пред сѐ е шанса. Прашање е само дали ќе собереме доблест, храброст и сила за да ја искористиме.

Тотален суверенитет

Кому не му е јасно зошто „тоталниот суверенитет“ е неодржлив концепт во денешно време и кој мисли дека следењето на заедничките стандарди и одлуки претставува „мешање однадвор“ и „негирање на самостојноста“ – нека ги следи случувањата во Турција поврзани со самоволното поништување на одлуката од 1934 година со која Света Софија во Истанбул е прогласена за музеј и со нејзиното денешно пренаменување во џамија. Како што денес коментираше еден мој професор и драг пријател од Бугарија, следниот чекор веројатно ќе биде возобнувањето на институцијата на јаничарите. Шегата на страна, поновата историја ни покажува дека од ваквите постапки најмногу губат оние што ги предизвикуваат, а особено оние што ги поддржуваат. Триумфализмот и демонстрирањето на моќ се првите чекори кон сопствениот пораз – чудно како таа општо позната мудрост на старите империи им е непозната на денешните „реставратори“ и „суверени“.

Прост народ (sic!)

Правам муабет денес со еден мајстор, одговорен и чесен човек, со семејство и деца. Јас со заштитна маска цело време, тој без. „Која превара е ова со коронава што ја измислија…“, почна да ми прави муабет. Не му притивречев. Само се насмевнав (колку што можев со маската на лице) и брзо сменив тема.

Размислувам и, право да ви кажам, не наоѓам никаква вина во него. Дури, мака ми е постојано да слушам и да читам коментари како „народот бил прост“. Пренебрегнувањето на здравствените препораки во тековната пандемија не е резултат на некаква „колективна простотија“. Тоа е попрво манифестација на еден колективно изграден одбранбен механизам, заснован врз хронична општествена недоверба. Одговорноста за неспроведување на заштитните мерки не е и не може да биде во „народот“. Таа е во рацете на клучните општествени чинители кои треба да се изборат за довербата на граѓаните. Тоа не може да се постигне на ниту еден друг начин освен со конкретни дела и личен пример. Ми се приплакува од помислата колку сме далеку од такво нешто…

Преумувањето на туризмот

Размислувам, можеби и нема да е лошо годинава да ја поминеме “туристичката сезона” дома. Тоа е убава можност да се свртиме кон себеси и да ја согледаме сопствената земја како туристичка дестинација, а не како земја од која за одмор треба да се излезе, земја со еден и единствен туристички центар. Неспорно, Охрид и езерото се прекрасни, но тие не може и не смее да бидат копија на туристичките приморски градови кај соседите. Всушност, она што треба да се промени е нашата сопствена претстава за тоа што е одморот и како како тој треба да изгледа. Секогаш ми паѓала во очи разликата меѓу оние туристички места во Грција во кои доаѓаат претежно наши туристи и местата на кои доаѓаат туристи од западна Европа. Едните, со згужвани шеталишта покрај морето, со милион „тезгиња“ со кинески тракатанци, ресторани за брза храна и кафулиња со прегласна музика. На Пелопонез или на јонските острови (со исклучок на Лефкада и делови на Крф) – такво нешто е незамисливо. Се е направено со вкус, внимателно, автентично, тивко е, има простор, едноставно – се дише. Човек сам посакува да истражува, да ја види околината, да ја види природата, да не остане на едно „туристичко место“ цел одмор од почеток до крај. Зошто го пишувам сево ова? Па, затоа што Македонија има посебна, уникатна туристичка приказна. Таа приказна е дијаметрално спротивна од она на што сме свикнале. Но, прво треба самите да ја препознаеме, да ја разбереме и да ја доживееме, а потоа да ја раскажеме и на другите. Автентичноста е многу суптилна, но само таа води кон вистински и долгорочен успех. Дури тогаш кога ќе решиме да промениме нешто во сопствениот вкус и преференци, ќе видиме дека не сме ништо помалку “атрактивни” од која било друга земја од регионот.

Во овој контекст, сметам дека особено Охрид треба да се избрише од картите на популарните блакански туристички агенции. „Панаѓурскиот туризам“ ги закопува туристичките потенцијали на градот. Охрид не е за журки, гласна музика, тезги, преполни плажи, „скутери-мутери“ и т.н. Дури кога ќе се погребе ваквиот вид на „туризам“, Охрид ќе може да воскресене во турситички центар од светски ранг. Секако дека и толку посакуваната добивка на оние што се занимаваат со туризам тогаш многукратно ќе се зголеми. Решението многу едноставно: наместо да гориш трска и да ѕидаш параптчиња на самиот брег, плати тим на професионалци кои имаат визија и искуство во работата со оние групи туристи кои соодветствуваат на туристичкиот производ што го нудиш. Имаш арехеолошки наоѓалишта, средновековни цркви, уникатна природа – тогаш насочи се кон оние групи кои ќе бидат заинтересирани за тоа, а не на „панаѓур туристи“, лесковачки скари, турбо-журки до 5 сабајле. Всушност, на сите Охриѓани им е преку глава од таквите туристи, познати под општото име „Скопјанишча“ (некакво збирно име за туристичкиот модел што го опишав погоре). Колку што чекаат да почне сезоната, толку повеќе со цело срце чекаат истата да заврши и „Скопјанишчата“ да си заминат, за да си го вратат назад градот. Слично е и со Струга и гастарбајтерите кои во Швајцарија и Италија мора да се однесуваат пристојно, па тука, изблувуваат се што потиснувале таму цела година. На ваквото самоизмачување од туризам треба конечно да му се стави крајот. За тоа да се случи, треба прво самите да ја промениме претставата за тоа што значи човек да отиде на одмор, да отпатува некаде, да си помине убаво. Во крајна сметка, и тука е потребно своевидно „преумување“ – да согледаме каков бисер Бог ни доверил и со колку слоеви кал сме го покриле, или потполно сме го занемариле и заборавиле. Тој бисер не е само еден град и едно езеро – тоа е секој чекор од оваа мала но чудесна земја. Ако научиме да благодариме за она што го имаме, едноставно ќе престанеме да го посакуваме она што не ни доликува и ќе почнеме да почитуваме и да му се восхитуваме на дарот со кој располагаме.

Црните и белите мантили

„Црните и белите мантили“ во минатото биле неразделни. Свештениците и лекарите не само што соработувале и взаемно се почитувале, туку многу често едни и исти личности биле свештеници и лекари истовремено. Изразот „чисто како во аптека“ во својата заборавена изворна форма гласи: „чисто како во Црква“. Но, што се случува сега? Зошто заедничката борба на едните и на другите денес се чини дека му припаѓа на минатото и заборавот? Од каде тој – во некои ситуации дури и нескриен – анимозитет? Вообичаено сум склон да ја пренесам одговорноста за ваквиот развој на нештата на сопствената страна, на страната на „црните мантили“. Општата медицинска култура е нешто во што сите, па ние свештениците, треба со многу смирение и ревност да се воспитуваме. Уверен сум дека здравствените препораки не треба да ги прифаќаме како нешто наложено од надвор – туку со лично уверување. На тој начин, самите ние придонесуваме во надминувањето на јазот меѓу двата призиви. Со оглед на тоа, пак, дека потекнувам од лекарско семејство и го познавам многу добро лекарскиот крст, секогаш сум давал безрезервна поддршка на лекарите во нивниот подвиг. Секогаш сум бил крајно резервиран кон вообичаените медиумски афери и прозивки на лекарите. На овој блог и претходно имам пишувано, конкретно кога лекарите на скопската гинеколошка клиника беа предмет на потполно неосновани напади. Но, по моето денешно искуство во клиничкиот центар во Скопје – сметам дека за атер на објективноста ќе морам, барем до некаде, да си го премислам, по сѐ изгледа, некритичкиот однос кон лекарската струка.

Подвигот на Страдалната седмица денес

Еве го и третиот и последен празничен документарец снимен со д-р Исмет Кочан пред три години, посветен на Христовото Воскресение (Велигден). Нарацијата е на Сеад Мухиќ, а чудесните кадри пред вас се од камерата на мојот драг пријател од генерација од Орце Николов, Филип Јорданов.

Го слушам моето кажување од документарецот и гледам колку нештата сега се поинакви, колку е непредвидлив патот по кој треба да врвиме кон Господа. Подвигот што овојпат стои пред нас е многу поинаков од подвигот на кој сме навикнале, но неговата суштина останува непроменета. Токму за тоа зборувам на крајот од видеото, поточно од 15:25 и понатаму:

„Кога ќе се сетиме на сите евангелски текстови кои се однесуваат на времето меѓу Христовата смрт и воскресение, тогаш ние гледаме дека во тој миг Црквата била најнемоќна. Христос веќе не бил меѓу нив, учениците биле сами, беспомошни. Но, токму во таа самотија и беспомошност се пројавува Божјата сила. Христос воскреснува и доаѓа меѓу нив и ја носи радоста на Воскресението меѓу нив. И Христијанството го носи во себеси тој рефлекс – да биде најживо, најсилно токму тогаш кога е немоќно. Во немирни времиња, како што е нашето време, ние не треба да ја губиме надежта, туку треба да ја носиме во нашите срца постојано воскресенската радост. Не треба да се соблазнуваме и да се плашиме и да мислиме дека Бог нѐ оставил, зашто колку и да се почувствуваме богооставени во некој миг, треба да се сетиме дека во тој миг наликуваме на апостолите и на учениците Христови собрани во исчекување на воскресението, исчекувањето на она што само Бог може да го промисли за нас и за нашите животи и за неговата Црква“.

Немам подобри зборови со кои би можел да го опишам периодот низ кој како Црква поминуваме сега. Страданието поради заканата на пандемијата што надвиснала над нас и над нашите ближни и самоодрекувањето од вообичаениот начин на празнување на Страсната седмица и Велигден не само што не нѐ лишуваат од празничниот подвиг, туку на најприсен начин нѐ прават причесници на тајната на Господовата смрт и воскресение. Како дури сега да поминуваме низ она низ што учениците поминале; како дури сега да разбираме што значи да се биде одвоен од Христа како што биле тие. Но, токму во таа „лишеност“ се состои нашата најголема сила – која не е во она што ние го имаме, туку е во она што го има Бог, кој Самиот од ништо не е условен. Затоа, колку и да се тешки овие денови, тие сепак не можат да ја поматат во нас христијанската радост. Нека ни бидат благословени следните денови на исчекувањето на Христовото Воскресение и нека од нашата сегашна немоќ произлезе победата и над ова искушение што се надвиснало над страдалното Адамово потомство.

Инфицирано општество

Коронавирусот има една незгодна особина – го провоцира одбранбениот систем на организмот и предизвикува тој несразмерно силно да реагира. Така, наместо да го уништи вирусот, одбраната почнува да го оштетува здравото ткиво и, на тој начин, предизвикува последици поопасни и пофатални од самиот вирус. Имам впечаток опсасноста од аналогни процеси на општествен план е многу реална – државите под заканата од вирусот преземаат мерки кои од една страна треба да го ограничат ширењето на вирусот, но кои може неповратно да „оштетат“ преголем дел од „здравото ткиво“ на ниво на целокупниот општествен живот. Нашето заедничко европско општество сигурно ќе ја преживее пандемијата. Но, останува прашањето дали тоа – со неговите зацртани принципи и вредности – ќе успее да ги преживее и последиците од мерките што самото си ги наложува? Во преписка, еден мој германски професор деновиве ми сподели една интересна размисла – нешто универзално како вирусот може да се победи единствено со нешто подеднакво универзално како што е, на пример, човечкиот интелект – но никако не може да се победи со поставување на ѕидови и граници од најразличен вид. Ограниченото не може да го навледее универзалното, но може да му наштети на општественото „тело“ кое се бори со историските граници и делби, стремејќи се кон универзалното. На прагот од страсната седмица, размислувам токму за ова: како универзалното добро – кое по својата природа е христоносно и соборно – може да нѐ поведе надвор од кризата во која сите заедно се наоѓаме во моментов? Немам готов одговор на ова прашање. Само се надевам дека ќе го најдеме и дека ќе го примениме пред самите да оштетиме повеќе здраво општествено ткиво отколку што сме способни да регенерираме.

Од Цветници до Педесетница

На денешен ден Господ влезе во Ерусалим. Беше гужва. Гужва беше и кога го распнуваа. Првиот пат се слушаше „Осана…“ (Јован 12,13), потоа – „Распни го, распни…“ (Јован 19,6). По распетието, малкумината Негови ученици останаа собрани во еден ерусалимски дом. Далеку од гужвите, од нивната стихијност и непостојаност. Следниот период ретко излегуваа, освен за да се вратат дома во Галилеја (Матеј 28,10) и за да набават храна (Јован 21,3). Во тие денови Гопод им се јави воскреснат. Повеќепати. На Вознесението, Господ ги прати назад во Ерусалим (Дела 1,4). Десет дена подоцна беше Педесетница. По долго време, апостолите повторно се најдоа среде гужвата. Се исполнија со Дух Свети и говореа на различни јазици (Дела 2,4). И секој ги слушаше на сопствениот јазик (Дела 2,8-11). Петар го подигна својот глас (Дела 2,14-39) и им го откри Евангелието на насобраните. Во тој ден се крстија 3000 души (Дела 2,41). „Гужвата“ почна да се преобразува во едно Тело, во една Црква исполнета со оние што сакаа да се спасат (Дела 2,47). Патот на преобразбата водеше од еуфорија и триумфализам, преку гнев и страв, преку беспомошност и осамување, преку чудење и неверување, преку восхит и радост, преку созерцание и појакание, преку ерос и послушание – сѐ до апостолската сила и власт пројавени на роденденот на Црквата Божја на Педесетница. Црквата го поминувала овој пат многупати во минатото. Впрочем, секоја генерација е сведок и учесник најмалку во еден ваков циклус. Овие денови, се наоѓаме во епицентарот на евангелската драма, но имајќи ги за образец апостолите и нивниот пат, како и силата на Светиот Дух која непрекинато дејствува и нѐ обновува како Црква. Нека ни е честит празникот на царскиот вход на Господа во свештениот град Ерусалим. Да не заборавиме со тој вход драмата на спасението – вклучително и на нашето лично спасение – не завршува, туку се придвижува кон својата драматична, но спасителна разврска.