(Текстот е напишан 2009 и објавен 2010 во Православен Пат)
Стравот, надежта и љубовта
Светите отци зборуваат за три фактори кои го поттикнуваат христијанинот на подвижнички живот: стравот од вечната казна, надежта на вечното блаженство и – љубовта. Свети Јован Летвичник вели дека првите две стапала се корисни само за почетниците, но дека целта е подвизувањето поттикнато од чистата љубов кон Христа. Свети Никола Кавасила предлага еден поостар став – тој инсистира на љубовта, подвлекувајќи ја суетата на претходните две. Тука се поставува прашањето – дали двете на прв поглед спротивставени позиции можат да бидат усогласени или не?
Неодамна, во еден храм во Хајделберг (Германија) беше поставена изложба на детски уметнички дела, насловена како „Уметност за животот и смртта“. Ќе го оставиме на страна прашањето за соодветноста или несоодветноста на насловот на изложбата. Самите „експонати“, кои на изложбата можеа да се видат, доволно јасно ја рефлектираат нездравата претстава на тие деца, не само за смртта и животот, туку и за црковноста, верата, добродетелта итн. Освен купчето празни ливчиња, поставено покрај еден мермерен мртовечки ковчег со назнака „напиши го сопствениот некролог и стави го во ковчегот“, или насликаните часовници, кои во стилот на Салвадор Дали истекуваат по скалите на амвонот – беше изложена и една црна кутија, со димензии 80 х 80 сантиметри, со дупка од едната страна, а однатре обложена со црн сунѓер. Кутијата се користи на следниот начин: посетителот треба да ја стави главата во дупката (до крај, за да не влегува светлина од никаде) и да остане така некое време. Цел на изведбата: да види колкава темница го чека по смртта, ако биде лош!
Светоотечката претстава за „благоговението“ („стравот Божји“), или за „надежта во вечното Царство“ – нема ништо заедничко со „религиозноста на стапот и морковот“, јасно критикувана од свети Никола Кавасила. Благоговението претставува своевидна „стравопочит кон Бога“, која на никој начин не смее да биде автономизирана во однос на љубовта. Благоговението е созерцание на Божествената бесконечна големина во споредба со нашата бесконечна – во однос на Него – „малечкост“. Но, тоа созерцание е во суштина радосно созерцание, бидејќи самиот Бог е Оној Кој суштинската непремостливост на амбисот меѓу Себе и Своето творение надумно ја има премостено; радосно е бидејќи токму Тој Силниот е Оној во Кого е изворот и смислата на сите наши сили и дејствија. И сето тоа е можно поради Неговата безгранична љубов, преку која и во која стануваме едно со Него. Копнежот по Неговото Царство е копнеж по уште љубов, по бесконечно многу љубов, а не по некаква post-mortem награда. Токму на овој начин разбраните „страв и надеж“ се прифатени од свети Јован Лествичник, како соодветни средства во духовното искачување на подвижникот по лествицата на добродетелите.
Таму каде што има љубов, нема суета (празнотија, напразност, бесмисла). А, што е суетата, ако не човечката опседнатост со стравот и профитот? Од првиот момент, во кој човекот станува дел од Телото Христово преку светото таинство на крштението – тој се причестува со божествената љубов. И тука нема никаква поента во трауматизирањето на личноста преку дисциплината на стравот и профитот. Напротив, севкупната црковна и светотаинска дисциплина е дисциплина на љубовта и слободата. Светото таинство на покајанието, на пример, подразбира преумување на личноста, осознавање и плач поради направеното прељубодејствие кон љубениот Христос и нејзино враќање во црковната заедницата на љубовта – а не грч на преплашениот грешник пред семоќниот Судија.
Над „pro-choice“ и „pro-life“ идеологиите
Земајќи ги како основа претпоставките изложени во претходниот есеј, би се обиделе да ја разгледаме особено болната и актуелна тема за абортусот. На кој начин ние го перцепираме овој проблем? Трагајќи по некаков задоволувачки одговор на нашето прашање, ќе го забележиме присуството на две веќе постоечки „стандардизирани“ позиции, кои не само што взаемно се исклучуваат, туку не даваат ниту простор за какво било „трето“ позиционирање кон прашањето. Слободната личност е ставена пред избор – „pro-choice“ или „pro-life“!
Првото нешто што тука следува да се проблематизира е начинот на кој ни се наметнуваат овие два „инстант-ставови“ по нашето прашање. Тие, имено, не поставуваат пред избор. Проблемот е во тоа што ако се осврнеме кон источниците на христијанската философија ќе забележиме дека не само што поимот избор и поимот слобода не се поистоветуваат, туку отсечно се разграничуваат и спротивставуваат. Човековата способност да избира – од светите отци секогаш се поставува во врска со прародителскиот пад. Богосоздадениот човек е слободен човек, но таа слобода не се гледа како определена од изборноста, туку како слобода исполнлива единствено во богопричастноста, како полнотно љубовно и благодатно учество на човекот во самата божествена слобода. Со божествената љубов, љубејќи Го Бога стануваме истовремено причастни на Неговата совршена слобода. Светите философи на Црквата ја поврзуваат слободата не со изборот, туку примарно со љубовта! Блажени Августин јасно и недвосмислено порачува: љуби и прави што ти е воља! Нашата слобода е во нашата љубов, а не во некаква специјална можност да избираме помеѓу ограничен број на предложени опции. Токму причастноста со Бога е она од што праотецот Адам се откажал кога паднал во грев. За сметка на неа, тој се стекнал со „кожни облеки“, за сметка на сопствената слобода се стекнал со изборноста. Поблемот во понудениот избор помеѓу „pro-choice“ или „pro-life“ се состои токму во пренебрегнувањето на оваа најдлабока и најпотполна слобода на човечкото битие, слободата да љуби.
Погоре кажаното не треба да се разбере едноставно како критика на „pro-choice“ опцијата, туку како принципиелна критика на самиот пристап кон проблемот. Нејзин предмет се како „pro-choice“, така и „pro-life“ идеологијата како такви. Зошто? Затоа што и двете се суштински определени од претесните матрици на активистичкиот догматизам; и двете се обидуваат – едното таинстовото на човечката љубов, а другото таинството на човековата слобода – да ги сведат на лигава патетика и стерилна аргументација; и двете се наполно несвесни за она за што се обидуваат да мудруваат и совршено импотентни (неспособни) за какво било нивно искажување. Не можеме да зборуваме за слобода, која ќе биде спротивна на љубовта, исто онака како што не можеме да зборуваме за љубов, која причините за сопственото постоење ќе ги бара надвор од самата себеси. Таквата слобода е лажна слобода, како што и таквата љубов не може да се нарече вистинска љубов.
И тука се враќаме на основната тема од претходниот есеј – нашата лична благочестивост станува вистински благочестива само тогаш кога е поттикната од чистата љубов и единствено тогаш кога е плод на совршената слобода, која ја имаме во Христа – а не поради стравот од последиците и не поради суетната надеж во некакво „подобро“, кое нè чека после правилно направениот избор. Ова важи подеднакво и за двете наведени опции. Ниту можеме да го прифатиме абортусот поради паничниот страв од радикалното менување на личниот начин на живеење, кое неминовно ќе уследи по породувањето, ниту да го прифатиме раѓањето поради преплашеноста од пакетот психосоматски последици од абортирањето. Исто така, поентата подеднакво се губи и тогаш кога поради „трети мотиви“ (амбиции и надежи) ќе се определиме за една од двете можности. Тие мотиви имаат матерјална, но често и изразито идеолошка природа. Мајчинството често се презентира како своевиден „имиџ“ – и во позитивна (од едните) и во негативна (од другите) смисла. „Страшна несреќа“ за една млада жена е да стане мајка (како што и за младите мажи татковството не ретко претставува „губитништво“) – тоа е „крај на забавувањето, пријателствата, кариерата, на животот“. Спротивната страна, аналогно, има своја реторика – мајчинството е „кул“, тоа претпоставува зрелост, решителност, храброст… Не дека во тоа нема вистина, но, сепак, мајка не се станува затоа што тоа е „кул“, или затоа што треба да ѝ се застане на патот на „белата чума“ – туку поради простата љубов. Нема потреба од сложени конструкции, нема смисла во безбројните грижи и сложени калкулации, стравови и напразни надежи. Оној кој љуби, слободен е од сето тоа – тој е едноставно слободен од идеологиите на овој свет.
Последните година-две забележувам дека сме сведоци на подемот на своевиден лево-либерален морализам. Роден како адолесцентски бунт против традицијата и конзервативните вредности, тој продолжува да пењави и да се треска од земја пред нив дури и тогаш кога тие воопшто не му стојат на патот – како разгалено детиште кое не знае што да прави со себе. Опиен од својата инхерентна безидејност, почнува да им соли памет на сите околу себе за тоа како треба да изгледаат, како треба да с
– Ееее, друже, брза пошта овде, стигна пратката. Ај излези на паркинг…
