Осми септември 2022

Кога утрово се освестив по еднодневната треска, се сетив дека вчера се случија три настани кои заслужуваат внимание. Ќе ги спомнам сите заедно во една објава:

1. Во исонот на празникот што вчера го празнувавме ненаметливо но простум стои духовен хабитус напластен низ генерациите. Ова повлекува два заклучоци. Прво, световните празнувања не се само световни, туку имаат и духовна содржина. Второ, празнувањето на Македонија и „Македонизмот“ се темели врз континуум од настани, движења и идеи векови наназад, а не само врз еден или друг настан од поновата историја. Идејата за споделувањето на даровите Божји и небарањето на своето е начелото од кое започнува словенската христијанска култура и цивилизација. Во житијата на светиот патријарх Фотиј, неговите ученици, сесловенските просветители Кирил и Методиј Солунски, како и нивните ученици, Климент и Наум Охридски се наоѓа клучот за разбирањето на идентитетските апории кои ги соблазнуваат православните словенски народи. Како и тогаш, Македонија има што да сподели со нив, та со збор и со дело да го посведочи заветот што еднаш засекогаш сме го склучиле со троединиот Бог.

2. Потврда дека сме му доследни на заветот Божји се и случувањата од изминатите месеци, кога МПЦ-ОА, не само што стапи во единство со полнотата на православната икумена, туку и беше препознаена и признаена како рамнопоставена сестринска автокефална Црква. Во време на раздори и поделби Бог нѐ повика да послужиме како пример за миротворство, единство и кроткост и ние на тој повик одговоривме подобно на Богомајката – „Нека ми биде според зборовите Твои“ (Лука 1,38). Вчера уште една Црква ја призна автокефалиноста на МПЦ-ОА и го внесе името на нашиот Архиепископ во свештените диптиси. Смирено и трпеливо се молиме и исчекуваме да се исполни времето кога со истата радост ќе нѐ зарадуваат и останатите помесни православни цркви.

3. Веста за смртта на нејзиното величество, кралицата на Англија Елизабета Втора, го окупира медиумскиот простор. Прочитав повеќе написи, од оние со биографски карактер, преку различни политички анализи на нејзиното 70-годишно владение, па сѐ до оние за врските на неговото Величество, кралот Чарлс Трети со православната Црква. Сепак, она што особено ме зачуди беше злорадоста меѓу т.н. „левичарски“ кругови, кои додека светот се збогува со покојната кралица и го поздравува новиот крал на Англија, ја користат можноста да се промовираат себеси со тоа што ќе оцрнат и нагрдат сѐ што е благородно. Горделивоста и цинизмот наместо пороци се промовираат како добродетели, а смирението и кроткоста се жигосуваат како најдолни пороци. Ваквиот светоглед нема ништо заедничко со вековното наследство на европските христијански надроди, меѓу кои сме и ние.

Грешките на пописот и верската припадност

Во текот на изминатово деноноќие прочитав повеќе написи кои се обидуваат да ја оправдаат статистичката грешка при утврдувањето на верската припадност на актуелниот попис. За потсетување, станува збор за 242 579 лица кои се попишани под генеричкото име „христијани“, при што нивната вероисповед останува нејасна. Процентуално, станува збор за неверојатни 13,4% од вкупниот број попишани граѓани или приближно 22% од вкупниот број попишани припадници на христијанската религија. По ниту една основа ваквата грешка не може да се занемари.

Главниот аргумент во одбрана на ваквиот резултат е дека „попишувачот не смее да влијае врз одговорите што ги даваат граѓаните, па ако луѓето кажале дека се христијани по религиска припадност, тогаш попишувачот е должен да ги внесе во графата „христијани“. А ако луѓето потенцирале дека се православни христијани или дека се католици христијани, тогаш нивниот одговор ќе отишол во графата „православни“ или „католици“ (…) Ако попишувачите се вмешале во одговорите, тоа значи дека тие влијаеле врз одговорите. А влијаењето подлежи на кривична одговорност“. Ваквото објаснување што вчера го даде директорот на Државниот завод за статистика е невалидно, и тоа по две основи.

Недела на страшниот суд

На денешен ден Црквата литургиски си спомнува за последниот Христов Суд. Всушност, оваа недела точно така се именува – Недела на страшниот суд. Ваквото именување на мнозина може да им изгледа необично – зарем зборувањето за „Страшен Суд Господов“ не е нешто што му припаѓа на минатото, на „средниот век“. Всушност, се чини дека некако незабележително сме ја загубиле свеста за тоа дека светот и времето имаат свој почеток и крај, дека постои време кое се вика „последно време“, или како што меѓу теолозите се именува – „есхатон“. Имено, сме ја загубиле есхатолошката свест, која била доминантна во ранохристијанската Црква и која се пројавувала во поедини критични (пресудни) периоди од историјата на човештвото. Всушност, целиот период по Христовото Воскресение е време на исчекување на крајот. Но, тој крај, согласно видувањето на Христијаните, не е некаква „пропаст“ и „разнебитување“ на творението – туку негово конечно завршување, заокружување, исполнување. Христијанското разбирање на последните времиња не е песимистичко. Тоа, пак, не значи дека патот до крајот е лесен. Евангелието ги споредува овие времиња со родилни маки, низ кои времениот живот преминува во живот вечен. Пресвртна точка на ова сфаќање и доживување на историјата е последниот Суд Христов, на кој доброто ќе се раздели од злото, добрите ќе застанат од десната страна на Бога и навистина ќе влезат во вечниот живот. Лошите, пак, ќе застанат од Божјата лева страна и ќе бидат фрлени во вечна пропаст.

Ако ваквото кажување звучи премногу „средновековно“, тогаш еве едно објаснување на овие зборови кое се темели врз богомислието на свети Максим Исповедник (кој, патем, самиот си е асли средновековен автор од VI-VII век). Имено, Бог никого нема да го присили на тоа како да постои во вечноста – дали во блаженство или во страдание. Но, од друга страна, човек нема да може да го промени начинот на постоење што еднаш веќе го утврдил во времето. Едноставно, ако човек го возљубил Бога во овој живот и живеел согласно Неговите заповеди, тогаш за него постојаното присуство на благодатта во Идниот век ќе биде извор на вечно блаженство. Ако ли, пак, во овој живот својата љубовна сила ја насочил кон други работи и постапувал спротивно од благословеното, тогаш за него истото тоа неодминливо присуство на благодатта ќе претставува извор на бескрајно страдание. Богословско-философскиот аргумент за тоа зошто промената веќе не е можна е очигледен – само во времето може да постои промена. Во мигот кога времето ќе го нема – ќе ја нема ниту можноста за промена на начинот на постоење на човекот.

Токму затоа, по вчерашната Задушница и една седмица пред почетокот на Великиот пост секоја година си спомнуваме за последниот Суд, на кој сите неминовно ќе застанеме: богати и сиромашни, моќни и немоќни, познати и анонимни, цареви и слуги – сите еден до друг, на еднаков суд пред праведниот Судија. Секој што ги минува своите земни денови со оваа помисла – го собира највредното богатство што никогаш нема да му се одземе, се овенчува со силата и славата на Царството што не е од овој свет, а неговото име се запишува во книгата на животот која останува во веки.

Постмодерната инквизиција

Ми текнува на дијалогот со една учителка од основно далечната 1989 година. Таа не беше мојата учителка по одделенска настава, туку друга, дојдена да го надгледува часот. Зборувавме за убавината и јас го употребив изразот „убава како ангел“. Тогаш, комунистичката просветна работничка крвнички ме опули низ дебелите старечки цвикери и окезена ме коригира нагласувајќи го секој збор: „Но, Милане, нели ние сите денес знаеме дека такви нешта како ангели не-по-сто-јат“? Дете како дете, што да ѝ правам, промрморев некакво „па… добро“ и таа, задоволна што во корен ја сосекла „еретичката“ помисла во мојата мала глава, ме остави на мира. Другите деца, вклучително и тие што веруваа во Бога и одеа во Црква (а имаше такви затоа што меѓу часовите разговаравме на тие теми), така добија до знаење дека треба да си седат мирни и да пазат што зборат и што мислат.

Слично инквизиторско поведение гледам и денес, но на едно друго ниво. На пример, се избира некој постар учебник од пензиониран или умрен автор и се покренува брутална кампања против книгата и составувачите. Толку брутална што никој од колегите не се ни осмелува да изусти збор во нивна одбрана, или барем да спомене дека „применетата сила“ е прекумерна. Во серијата вакви јавни линчови, особено грозен беше оној врз почитуваната проф. Олга Шкариќ, една од основачите на Институтот на кој го заврши својот работен стаж. Уште побрутален беше случајот со сега веќе покојниот проф. Благоја Јанаков, кој резултираше и со судски процес против него. При сето тоа, обилно се користи истата стара формулација: „нели сите ние денес знаеме дека…“. Да, вистина е дека и во старите и во новите учебници може да се најдат содржини кои може да бидат предмет на спор, но прикаската „ние сите денес знаеме…“ – не ѝ е местото во една таква дискусија. Тоа е морализирање од највулгарен вид.

Не треба да збунува тоа што новокомпонираните фарисеи не се религиозни и не се традиционални во конвенционалната смисла на зборот. Наместо тоа, тие до непрепознатливост ги унакажуваат самите либерални идеи на кои се повикуваат, со тоа што ги конзервираат и им ги наложуваат на сите. Кој не сака да прифати – ќе биде маргинализиран, исмеан, поплукан и даден на суд. Со секташки фанатизам се спроведуваат идеолошките агенди, при што се користат „класични“ методи за испадување на „еретички мисли и помисли“. На пример, ако некоја жена се чувствува нелагодно во иста соблекувална или гардероба да ѝ се пресоблекуваат мажи што се „декларираат“ како жени – таа треба да се исмее, да и се покаже колку таа е назадна и затуцана. Кога така „убаво ќе и се затне устата“, тогаш или ќе си седи мирна и ќе си трпи, или ќе им се приклучи на „прогресивните“ и „ослободените“. Да, драги „прогресивни“, „ослободени“ и „разбудени“ пријатели – токму тоа го правите без око да ви трепне.

Од времето кога учев основно поминале бајаги години. Од тогаш повеќе пати сум бил почестен со прашањето: „нели ние сите знаеме денес дека…“. Кога човек ќе ги согледа игрите на моќ што стојат зад таквите и слични прашања и коментари гледа малку поинаку на нештата. Ако нешто на светов навистина нема цена – тоа е слободата, тоа е она нешто во што му наликуваме на Бога, кој нѐ создал по својот образ и подобие. Не смееме да ја ускратуваме слободата и подеднакво не смееме да дозволиме некој таа слобода да ни ја ускрати нам. Вистината се достигнува преку аргументи и личен подвиг во доблеста, а не преку кампањи, слогани, манипулирање, оцрнување и заплашување – кои ја суспендираат слободата на личноста. Но, прашање е дали критериумот нѝ е вистината или нешто друго? Тоа прашање треба секој сам да си го постави и чесно да си го одговори.

Верата и обичаите

Покрај богослужбениот канон кој е општообврзувачки на ниво на целата православна Црква, постојат и обичаи кои не се задолжителни, но се практикуваат меѓу православните христијани. Овие обичаи може да се поделат на три групи:

1. Црковни литургиски обичаи. Произлегуваат од празникот, символички укажуваат на него и свештенството учествува во нивното извршување. Имаат локален или регионален карактер и затоа не може да бидат општо задолжителни на ниво на целата православна Црква. Преку овие обичаи се согледува слободата и многуобразноста на црковниот живот во светот и времето. Како пример кај нас може да послужат црковните слави или благословувањето на бадниковото дрво по вечерната на Бадник. Во оваа група спаѓаат и различните начини на извршување на некое литургиски задолжително свештенодејствие, како што е осветувањето на водите на Богојавление – можно е свештеникот само да го положи со рака крстот во водата, може да го фрли и да го извлече од водата со јаже, може да го фрли, а верниот народ да му го врати назад. Последниот облик се практикува кај нас и не само што е целосно согласен со преданието на Црквата, туку – доколку се спроведе на достоинствен начин – прекрасно го прикажува содејствието на свештенстовото и народот во црковниот живот.

2. Црковни вон-литургиски обичаи. Поврзани се со празникот, исполнети се со символичка содржина, но свештенството не учествува во неговото извршување. Најчесто станува збор за семејни обреди, извршувани заеднички или од главата на семејството. Како примери може да се наведат семејната бадникова вечера со прекршувањето на бадниковото лепче или прекршувањето на василичарската пита. Референците кон празниците што се празнуваат може да бидат повеќе или помалку директни, па така паричката во лепчето за Бадник се однесува на златото што мудреците му го принеле на Богомладенецот, додека паричката во василичарската пита директно реферира кон настан опишан во житието на св. Василиј Велики. Двете практики не се исклучуваат една со друга, така што ако таткото во едно семејство израснал со едниот обичај, а мајката со другиот – слободно може да се практикуваат двата, секој во своето време. Тука може да се наведе и пеењето божиќни празнични песни, познати и како „календи“, при што се можни најразлични формати во однос на возраста (возрасни или деца), типот на песните и мелодиите (литургиски песни, едноставни детски песнички или компонирани „календи“), како и големината на групите (мали маалски групи или масовни поворки во поново време).

3. Профани фолклорни обичаи. Може да бидат поврзани со некој црковен празник, но тие не произлегуваат од празникот и од литургискиот живот, поради што не постојат ниту црковни обреди за нивно извршување. Може да содржат и алузии кон празникот, но не ја изразуваат неговата подлабока богословска смисла. Токму во тоа се состои разликата меѓу погоре спомнатите божиќни празнични песни и профаните фолклорни коледарски песни. На пример, се чини дека телето во „Коледе леде“ е единствениот православен лик во песничката бидејќи ги потсетува развеселените коледари дека не е време да го колат, туку е подобро „да купат зеле и да јадат сите“ бидејќи сѐ уште се пости. Овие обичаи се вклопуваат во една поширока рамка на фолклорни практики, меѓу кои попознати се свадбарските. Тие често имаат карневалски карактер и основната цел им е да бидат смешни и забавни. Во оваа група би можеле условно да се вбројат и т.н. „коледарски огнови“, иако тие се новововедена практика која се јавува кон крајот на 80-те, главно како профанизирана варијанта на црковно-литургискиот обичај на благословуање на бадниковото дрво по вечерната служба на Бадник (наведено погоре). Друг извор на оваа практика е профаното празнување на Василица кое вклучувало и палење огнови, прескокнување на огнот и сл. И покрај тоа што овие обичаи не соодветствуваат на литургиската логика на настанот што се празнува, сепак сѐ додека со нив отворено не се промовираат суеверни и магиски практики, тие може да се толерираат.

Што славиме денес?

Што славиме и што си честитаме денес? Тоа ли што влегуваме во третата пандемиска година и што за тоа време се разделивме од толку многу сакани луѓе? Тоа ли што давачките растат, стандардот опаѓа, а сеопштата апатија и безволност царуваат? Тоа ли што на глобално ниво владее крајна неизвесност во поглед на слободата и мирот? Тоа ли што природата повеќе не може на своите ранети плеќи да го додржи паднатото човештво? Тоа ли што моралната деканденција и сеопшта конфузија стануваат норма на живеењето? Стварно, што славиме и за што си честитаме денес?

Ќе ви кажам што славам јас денес и што им че’ститам на сите што ги сакам. Славам и че’ститам за тоа што времето се движи кон својот благословен крај и нема намера да запре. За тоа што секој предизвик и тежина нѐ воспитуваат и нѐ израснуваат за векот што доаѓа. За тоа што покајанието на малкумина е доволно да го поведе созданието кон неговото избавување и исполнување. За тоа што со разборит презир кон лажните проповеди и погубните обичаи чекориме низ времето сѐ поблиску до Оној, Кој се роди од Дева и Кој вети дека пак ќе дојде во слава и дека Неговото Царство не ќе има крај.

Итајќи кон литургиското прославување на Неговото прво пришествие да се удостоиме за место меѓу достојните на Неговиот страшен и неодминлив Суд, на кој сите ќе бидеме проникнати со огнот на Неговата благодат – и оние што тоа од дното на своето битие го посакуваат, и оние кои во ужас ќе се обидуваат, но нема да можат да се сокријат од сепроникнувачката светлина на неговото Лице. За првите, вели свети Максим Исповедник, таа светлина ќе биде извор на непрестано познание и незгаслива радост, додека за вторите таа ќе биде причина за бескрајно страдание и болка. Тој ден, денот на Судот и на свршетокот на овој век, и истовремено, денот на неискажливата радост и на вечната заедница со човекољубивиот троичен Господ Бог – е денот до кој денес сме поблиску за една година. Тоа е доволна причина за славење и радост на секој што со благоговение и нетрпение го исчекува свршетокот на старото и настапувањето на Новото во сета негова полнота. За многу години!

Политичката коректност и фарисејството

Што да се прави кога политкоректноста ќе стане средство за фарисејско „фаќање во збор“ на неистомислениците и нивно дискредитирање? Тогаш изборот на човека наликува на изборот пред кој Христос се наоѓал многу пати во Евангелието, на пример, дали да се дава данок на кесарот или не (Матеј 22,15–22). Се чини дека што и да каже ќе згреши, т.е. неговите противници ќе бидат во корист. Слично е и сега. Ако ги прифатите правилата наложени од противниците ќе треба да се извинувате за банални нешта и со тоа да ја потврдите доминацијата на нивниот дискурс (колку и да е бесмислен). Ако се спротиставите ќе изгледате како мало дете што тера инает – и пак ќе загубите. Што да се прави? Реакциите – доколку ги има – би зависеле од ситуација до ситуација. Исто како што различни биле и одговорите на Господа на провокациите на фарисеите. Но, тој ниту им се извинувал и се посипувал со пепел затоа што изговорил „забрането зборче“, ниту се препирал и терал инает со нив – туку со секој свој одговор јасно ја посведочувал Вистината наспроти нивната недостојност, свртувајќи ја на тој начин нивната итрина против нив самите. Таквата мудрост доаѓа од Бога и на верните им е ветена со зборовите „Јас ќе ви дадам уста и мудрост, на која не ќе можат да ѝ противречат ниту да ѝ се противстават сите ваши противници“ (Лука 21,15).

„Каде се деветмината?“ За верата и благодарењето

Десеттемина лепрозни од Лука 17,11-19 беспоговорно ги почитувале здравствените мерки на своето време – кога го сретнале Исуса „застанале подалеку“, па морале да викаат за да може Учителот да ги слушне. Освен тоа, тие имале беспрекорна вера, слична на онаа на стотникот од Матеј 8,5-13. Како што стотникот немал потреба Христос да дојде во неговиот дом (што би рекле денес со „физичко присуство“) за да го исцели неговиот сакан слуга, така ни лепрозните немале потреба од допир за да поверуваат и да се исцелат. Како што стотникот поверувал и тргнал кон својот дом, знаејќи дека неговиот слуга ќе оздрави, така и овие пошле кај првосвештениците да им се покажат и одејќи – се очистиле. Но, иако верата на десеттемина лепрозни воопшто не е спорна, само еден од нив го добива ветувањето на спасението – оној што се вратил да заблагодари.

Многу често ни се чини дека верата нѐ спасува, но тука гледаме дека верата сама по себе не е доволна. Животот во Христа не може да се сведе на гола вера. Причината за тоа е што „животот“ е динамичен и претставвуа нешто многу повеќе од исполнување на една или друга религиозна норма, макар тоа била и нормата на „личната вера“ во Бога и неговата власт над стихиите на светов. Дури ни чудата не може да се сметаат како недвосмислен знак за тоа дека човек е жив во Христа. Животот подразбира дијалог, а дијалогот значи да се оди секогаш чекор понатаму, подалеку во заедничарењето, подлабоко во откривањето и познанието на тајната на општењето. Затоа, она што ја заокружува верата и она кон што верата приведува е „тајната на благодарењето“. Благодарењето произлегува од љубовта, која е највисоката и најбожествената добродетел. Само еден од лепрозните имал љубов. Се вратил да заблагодари и се стекнал со многу поголем дар од обновеното телесното здравје – спасението во Христа.

Не случајно второто име за Литургијата и за светата тајна Причест е „Евхаристија“ што буквално значи „благодарење“. Тоа е „трпезата на љубовта“ на која сите сме повикани, но на која не сите учествуваме. Не сакам ова да звучи како прекор. Но, вистина е дека сме сведоци на неброени чудеса во нашите животи, сведоци сме на десетици услишени прозби кон Бога, делникот ни е проникнат со Неговата грижа како за малите така и за големите работи што ни се случуваат. Каде сме тогаш на неделната Литургија да Му заблагодариме? Можеби некој ќе си рече – можеме ние и „од далеку“ да Му заблагодариме. „Од далеку“ може да се функционира во вонредни услови и во исклучителни ситуации. Но, литургиското Благодарење е „заедничко дело“ на верните, Благодарењето е соборен настан, тоа е средба на Црквата со нејзиниот Христос. Затоа, лепрозните добиваат исцеление без да се доближат, но спасението го добива само оној што пристапува кон Господа и паѓа ничкум пред нозете Негови. Животот во Христа е живот на целиот човек и на сите верни заедно. Од него не може да се изземе ниту еден аспект на нашето живеење – ниту разумниот, ниту чувствениот, ниту волевиот, ниту телесниот. Заедницата се остварува на сите планови на личното и соборното постоење на личноста. Затоа, Господовото прашање: „Каде се деветмината? Како не се најдоа да се вратат и другите и да Му заблагодарат на Бога“, треба длабоко да нѐ замисли. Дали можеби не ни е упатено и нам денес?

„Да ги сакаш своите непријатели“

Да ги сакаш своите непријатели не значи да се убедуваш себеси дека непријателот ти е пријател. Напротив, заповедта за љубовта кон непријателите означува дека треба да имаме многу јасна претстава за тоа кој ни мисли добро, а кој ни мисли лошо. Понатаму, треба да се погрижиме и како да се заштитиме себеси и своите блиски од таквите. Но, борејќи се со злото во другите, не смееме да дозволиме да бидеме совладани од злото во себеси – и тоа е смислата на оваа заповед. Залудно сме го победиле видливиот непријател ако невидливиот непријател нѐ поробил преку омразата. Вториот непријател, пак, ни е непријател на двајцата. Љубовта кон луѓето што нѐ мразат не прави од нас пасивни трпители на неправдата, туку нешто сосема спротивно на тоа. Љубовта ни помага активно да се соочиме со злото на двата фронта истовремено: давајќи им шанса на непријателите со кои се бориме да станат наши пријатели – ги победуваме не само нив, туку ги поразуваме и оние „поднебесни духови на злобата“ (Ефес. 6,12) од кои доаѓа лошотијата и во нив и во нас.

Религијата, доблеста и милостивиот Самарјанин

Зошто добриот Самарјанин му помогнал на човекот во неволја? (Лука 10,25-37) Заради неговата религиозност ли? Евангелието ни го кажува токму спротивното – религијата не одиграла пресудна улога во неговата одлука, туку неговата човештина. Современиот постсекуларен човек ја прифаќа здраво за готово фразата – „религијата ги прави луѓето поетични“. Не е така и Евангелието тоа ни го кажува отворено. Отец Александар Шмеман нѐ соочува со отрезнувачката вистина дека религијата и секуларизмот се две страни на една и иста паричка, а дека христијанството не е ниту едно од двете. Во религиите го има само божеството, а во секуларизмот – само човекот. Религијата го исклучува човека од божествената стварност, секуларизмот го исклучува Бога од човечката стварност. Двете се подеднакво едностранчиви и во крајна сметка – погрешни.

Она што Самарјанинот го прави да биде добар е неговата човештина, а не неговата религиозност. Имено, религијата е способна да го задуши човечкото во човека, таа може да ги прогласи човечката радост и човечкото страдание за неважни, за метафизички ирелевантни. За таквиот тип религиозност важи поговорката „ни на мртво плаче, ни на живо се смее“. Такви биле првите двајца минувачи. Третиот, Самарјанинот, бил поинаков. И тој ѝ припаѓал на неговата религија, но за разлика од првите двајца, во него останало човечкото – можеби токму затоа што не бил толку посветен на својата религија како тие. И токму него Христос го зема за пример. Зошто? Заради тоа што Евангелието ни ја открива неверојатната вистината за тоа дека Бог и човекот заедно ја градат судбината на светот. Оваа идеја е подеднакво соблазнителна и неприфатлива како за религиозните, така и за секуларните луѓе.

Во христијанството се обединуваат двете основни начела на религијата и на секуларниот хуманизам – благодатта и човештината. И тоа не само што ги обединува, туку и суштински ги преобразува. Тука, тие се вкрстуваат на начин незапомнет во историјата на човештвото: во една личност, во еден Бог и еден човек, во Исуса Христа, Богочовекот – двата пата на човештвото се сретнуваат. Имено, на Крстот се сретнуваат, и тоа на начин на кој никогаш порано, во ниту една религија или идеологија, не се сретнале. Христос ни открива дека она човечкото во човека, она најчовечкото во секого од нас е всушност Бог по кого трагаме. Не во некаква пантеистичка смисла, не во смисла на далечноисточните религиски култови и современите „њу ејџ“ секти произлезени од нив. „Богот“ во нас е образот Божји, втиснат како печат во самата човечка природа при создавањето, тоа е благодатта на Светиот Дух без која ниту еден атом не би можел да опстои на земјава без да се зарнебити, без да премине во небитие. И повторно, тој „Божји образ“ не е некаква метафора, туку Личност со која во сѐ се идентификуваме и која во сѐ се идентификувала со нас – освен во гревот. Во некои религии се говори за тоа дека едно или друго божество се јавува како човек. Но, Христос не просто и само „слегува“ од небото, туку ја зема на себе целата човечка природа и ја седнува на божествениот престол оддесно од Отецот. Такво високо вреднување на човечкото не може да се најде ниту во една религија или секуларна идеологија. Во благодатта човекот вистински и стварно станува бог, и тоа не се однесува само на некој аспект на човекот (на пр. на душата), туку целиот човек се обожува во Христа. Поради сето тоа, добриот Самарјанин е подостоен од видните претставници на старозаветната религија, останувајќи човек во најдлабоката смисла на зборот. Тој не просто се сожалува и постапува „хумано“. Не. Тој го согледува божествениот образ во него и на тој начин од „друг“ станува „ближен“. „Оди и ти прави така“ (Лука 10,37) – се Христовите завршни зборови упатени до сите што одлучиле да Го следат, вклучително и до нас.