За верата и неверието

Верувам, Господи, помогни му на моето неверие (Марко 9,24). Ова се последните зборови што таткото од денешното евангелско четиво му ги упатува на Христа пред исцелувањето на неговиот син измачуван од нечист дух. Покасно, откако учениците ќе го прашаат Господа зошто тие не можеле да го изгонат духот, Он им одговара дека Тој род со ништо не може да се истера, освен со молитва и пост (Марко 9,29). Зборовите на таткото може да се разберат преку друго библиско место од кое дознаваме дека токму во човечката немоќ се покажува Божјата сила (2. Кор. 12,9).

Човечката немоќ не означува само немоќ на телото, или немоќ на разумот, или на волјата – туку немоќ на ниво на сите човечки сили и енергии. Да се пројави Божјата сила во нашите животи значи да се откажеме од сопствената природна сила што ја поседуваме. Не во смисла на некаква стоичка или будистичка „бестрасност“ или „безволност“, туку во смисла на активно „распнување“ на сѐ што ни е сопствено. Тоа е патот што води кон нашето лично воскресение, т.е. осветувањето и придавањето на нова смисла на она што по природа го поседуваме. Природната способност да веруваме не е изземена од ова правило. Ние не веруваме во Бога според нашите сопствени сили, туку со силата што ни доаѓа од Него. Кога би верувале според сопствените сили, тогаш христијанството би било само уште една од многуте религии на светот. Имено, религијата е втемелена врз природната човечка способност да верува. Но, животот во Христа ја надминува религиозната вера, таа е отаде неа. Стандардите и законитостите на овој свет не се валидни за тој живот. Човековата љубов е нељубов наспроти Божествената љубов со која сме повикани да го прегрнеме Бога и светот околу нас; човечкото знаење е рамно на незнаење тогаш кога ќе се спореди со богопознанието што ни се дарува во тајните на Црквата; на ист начин, и човековата вера е попрво неверие – тогаш кога ќе се спореди со верата со која се стекнуваме низ подвижничко-благодатниот живот.

Собири и „собири“

Ако нешто ми е мачно, тоа е кога неупатени во мојата научна и стручна област ќе почнат баш за неа да се поставуваат како авторитети. Како што не можам јас да делам памет за медицина, така не може ниту еден медицинар да наложува дали и како ќе функционира богослужението и литургискиот живот. Литургијата е животна потреба за православниот човек, а не комодитет. Не може литургиското празнување на Цветници, Велигден, Вознесение, Педесетница и т.н. да се изедначи со одење во театар, концерти, кафани и теретани. Не може да се изедначи ниту со секуларното школување, кое исто така, може да се одложи или да се одвива онлајн. Надсуштествената храна што ја примаме на секоја Литургија е поважна за животот на верните, отколку телесната храна. Толку ли е тешко тоа да се прифати? Не мора да се сфати, доволно е да се прифати. Затоа, наместо да се бара „да нема собири“ (без каква било претстава што тие „собири“ претставуваат), би можело со време да се направат следните нешта:

1. Прво, да се покаже доблест и да се побара помош и совет од Црквата и од теологијата за тоа како треба да се постапува во вакви ситуации. Во најмала рака, невозможно е да нема што да се научи од институција што континуирано постои и се справува со секакви предизвици (вклучително и здравствени) полни два милениума;

2. Да се понуди помош за благовремено утврдување на начинот на спроведување на адекватните заштитни мерки при празнувањето. Ова не би требало да биде наложено однадвор, туку би требало да биде осмислено и утврдено од Црквата, со можност за стручна помош од надворешни стручни консултанти;

3. Да се овозможи приоритетен пристап до имунизација за свештенослужителите и ангажираните во храмовите што ќе изразат интерес за вакцинација против КОВИД-19.

4. Јавна свест не се гради со рестрикции и казни. Изминатава година беше доволен сведок за тоа. Потребно е градење доверба, а за тоа е потребна рамнопоставеност на факторите во општеството, а не нивно субординирање. Кој покажува почит, и самиот ќе биде почитуван.

Честита да е седмицата на здравствените работници.

Имунизација

Со оглед на тоа дека изминатиов период повеќе луѓе ме прашаа што мислам за имунизацијата против КОВИД-19, еве неколку лични и необврзувачки размислувања:

1. Сметам дека треба да се водиме од медицинските препораки, а не од некопмпетентните и понекогаш многу опасни објави од таблоидите и социјалните мрежи. Конкретно, тоа значи дека треба да се искористи првата соодветна можност за вакцинација. Притоа, особено треба да се следат насоките како да се постапува по вакцинацијата, со оглед на тоа дека е потребно време да се развијат антитела и дека заштитата не започнува веднаш, туку најмалку три седмици по вакцинацијата.

2. Едниственото етичко прашање на кое би обрнал внимание е прашањето околу тоа дали вакцините содржат клетки од пометнати (абортирани) човечки фетуси? Според релевантните податоци што ги имаме на располагање, ниту една од достапните вакцини против КОВИД-19 не содржи такво нешто. Сепак, во процесот на истражување е употребен материјал кој води потекло од пометнати фетуси (од 1973 г. и 1985 г.), и тоа само кај вакцините на Pfizer, Moderna и Johnson&Johnson. Моралната одговорност за ваквиот вид истражувања им припаѓа на оние што ги извршиле, односно ги одобриле истражувањата, но не и на оние што ја примаат вакцината.

3. Понатаму, солидарноста е еден од темелите на европската христијанска цивилизација. Затоа, секоја (сегашна и идна) помош околу имунизацијата треба да се испочитува и да се запомни како светла точка и пример за тоа како народите од југоистокот на европскиот континент треба меѓусебно да си помагаат. Патем, не е момент за бистрење политика и за офтопик дискусии. Дај Боже да стигнат вакцини за сите луѓе што ќе решат да се вакцинираат.

4. Слободата е друг темелен цивилизациски принцип. Волјата на оној што поради која било причина (издржана или неиздржана) нема да сака да се вакцинира треба да се испочитува. Секоја форма на притисок (како ограничување на движењето за невакцинирани лица и сл.) само ги подрива универзалните вредности врз кои се темели општеството. Наместо тоа, потребно е градење на јавна свест и одговорност, која ќе се темели врз трпеливо објаснување и изнесување на фактите околу актуелната здравствена ситуација.

5. Во врска со последното, одбивни ми се кампањите од „маркетиншки“ тип. Едноставно, на луѓето им се потребни аргументи и образложенија, а не „реклами“ и билборди. И покрај мојот категоричен став ЗА вакцинацијата, не би сакал да учествувам во таков вид кампања. Секако, во секое време сум тука за да го споделам моите ставови и размислувања по ова прашање.

1999

24. март 1999. Бев трета година средно во Скопје. Вечерта имавме проба на хорот Мирче Ацев во просториите под музичкото училиште чиј влез беше веднаш лево по скалите кон подземниот паркинг на МНТ. Само што почна пробата, еден од хористите што доцнеше влезе и нѐ прекина: „Почнаа!“. „Кој почнал? Што почнал?“, го прашавме. „Почнаа да бомбардираат“. Пробата се прекина и сите пополека си заминавме дома. Сѐ уште не ни се веруваше дека е можно.

*

Два-три дена потоа, откако си дојдовме на себе по првите случувања, се собравме големото хипи-друштво во градски парк. Небаре е 1968. Тргнавме од фонтана, преку школка и лунапарк и потоа свртевме низ сокачето кон моето средно училиште Орце Николов и кон американската Амбасада. Пред Амбасадата стоеше полициски кордон кој кога нѐ забележа тргна кон нас. Нѐ извадија од памет – ние 20-30 деца со хипи знамиња и гитари на рамо. За среќа, кога тргнавме назад, се повлекоа и тие. До вечерта останавме во паркот, свиревме и пеевме. Деца.

*

Наставата во Орце продолжи. Од прозорците училниците што гледаа кон Амбасадата, можеше да се видат вооружени американски војници на покривот, скриени зад вреќи со песок. Некои од нив, со оружјето в раце, беа свртени и кон школото. Добивме заповед никако да не ги „провоцираме“. Што им требаше… Секој ден И. блесавиот застануваше на прозорот и му мавташе на „другарот“ во маскирно одело од спротива, му покажуваше среден прст, му пееше од отворениот прозорец и „пукаше“ кон кего со замислен шмајзер. Ние се газевме од смеење. Директорот и наставниците панично доаѓаа во училницата и ни кажуваа дека им јавиле од Амбасадата учениците да не го прават тоа, бидејќи можело да припукаат… Не припукаа.

*

Со истото хипи друштво ги пречекавме Први и Втори мај. Со скара во викендица, како што си е ред. Авионите надлетуваа, се слушаа детонации зад Скопска Црна Гора, а ние пеевме и свиревме. Тоа знаевме да го правиме. Тогаш се сретнавме со Ана, мојата добра попадија. Пред точно 22 години. Колку тешко време, а какви светли спомени: потсетување дека и во најтешките мигови Бог нема да нѐ остави.

*

Не ги видовме бомбите, освен на телевизија. Гледавме кадри со распаметени луѓе кои ги загубиле блиските во експлозиите, деца што си ги бараат родителите, автобуси и возови во пламен, рушевини… Бевме „на безбедно“, како што беше „на безбедно“ и М. од Лесковац, девојче од нашето друштво, која родителите ја пратија кај роднините во Македонија да се засолни од бомбардирањето. Но, и покрај физичката дистанца, страданието на луѓето во скривниците и под рушевините беше и наше страдание, проживеано и доживеано.

Бог да ги упокои душите на жртвите

Агонијата на хуманизмот 2021

• 

Не сум меѓу оние што сметаат дека феминистичкото движење е сушто зло или дека либерализмот е a priori спротивен на европсаката христијанска култура. Напротив, уверен сум дека и двете произлегуваат токму од оваа култура и се нејзин неоттуѓив дел. Но, облиците до кои овие две движења буквално дегенерираат во последните децении е со еден збор – јадна. Феминизмот од икс-та генерација станува алатка на консумеризмот, кој сосема има раскрстено со идеалите на хуманизмот. Човештината веќе не е ниту доблест, ниту цел. На нејзино место застанува еден исконски порив за нагрдување на човечкото до непрепознатливост.  

Христијанската аскетско-литургиска култура го гледа човекот како суштество кое е создадено за да се трансцендира себеси, на тој начин што ќе му стане слично на Бога, ќе се „богоуподоби“. Од таа позиција, таа го оспорува хуманистичкиот светоглед како редуктивен, како светоглед кој го сведува човекот на неговите природни дадености, ускратувајќи му ја можноста за битијно себенадминување. Од таа перспектива следува да се толкува и христијанската критика на либерализмот и феминизмот – тие не се сметаат за сами по себе погрешни, туку едноставно за парцијални, недоволни да го приведат човека кон крајните предели на неговото битисување и да му дадат конечна, онтолошка смисла.

Но, современиот стадуим подразбира темелна негација на двата светогледи: Човекот, онаков каков што е, е достоен за презир. Човечкото (премногу човечкото) треба не само да се надмине, туку и да се укине, да се презре, да се понижи. Новиот „човек“ ќе гледа кон стариот, хуманистички разбраниот човек на сличен начин како што овој гледал на животните. Проектот „Übermensch 2.0“ се разликува од својата демо-верзија од пред неполн век единствено во тоа што не ја бара супериорноста во генетиката (па и генот е човечка работа, која треба да биде модификувана, променета, разнебитена). Нагонот за разнебитување е движечката сила на новиот „натчовек“. Конечното разнебитување е смртта – веројатно и таа ќе се прегрне, кога некое утро на билбордите ќе осамнат реклами за „трансфер на свеста од биолошки систем во алгоритамски“. Ќе се ветува „бесмртност“, а цената за неа ќе биде самиот живот; ќе се ветува „божественост“, но она што ќе се добие ќе бидат беспомошноста и агонијата – нешто веќе видено, многу, многу одамна… Можеби ова некому ќе му звучи како некое мрачно пророштво? Но, не ме читајте мене, читајте ги современите постхуманисти кои со неверојатен ентузијазам и страст на сектантски гуруа говорат за „неминовниот upgrade“ на човештвото.

Задачата на православната Црква денес

• 

Од беседата на српскиот патријарх Порфириј на востоличувањето (19. февруари 2021)          

Првенствена задача на Црквата не е да создава подобри услови за живеење; првенствена задача на Црквата не е да се труди да решава каков било вид социјални, политички, психолошки и други проблеми. Во Црква доаѓаме на Света литургија, за тука да го допреме и да го насетиме што е она што е „единствено потребно“ (Лука 10,42), што е најважно; за тука да го допреме и да го примиме Крстот Христов – но Крстот Христов кој истовремено е и Воскресение. Тоа е основната задача на Црквата, затоа таа постои во светот. А сите овие други нешта што ги спомнавме, самото по себе, како продукт на тоа примарно определување, ќе бидат озарени токму со истиот тој Крст и со Воскресението Христово. Ако сѐ имаме, а тоа го немаме – залудно е. Ако тоа го имаме, тогаш сѐ друго сме добиле.

*

Браќа и сестри, важно е да ја осетиме силата на Црквата да го живее и да го сведочи мирот, благовестејќи им го (мирот) на сите народи и на сите луѓе со добра волја. Повторувам, на сите народи, бидејќи секој човек е создаден како икона Божја и сите сме повикани да бидеме едно во Него, Спасителот. Не можеме да си Го присвоиме Христа и да кажеме – Христос е наш и затоа ние сме подобри од другите. Ако Нему му припаѓаме, тогаш се трудиме преку Него секој во нашето срце да биде наш; срцето наше да биде простор, во кој, токму поради тоа што Он во него престојува, ќе има не само место за сите, туку ќе има место за сите да живеат во љубов и во прегратка со нас.

*

Посланието на Црквата е да го изградува мирот и меѓусебната доверба, со силата на Христовиот мир кој ѝ е подарен на Црквата со зборовите „мирот Свој ви го давам“ (Јован 14,27). Ако го имаме Божјиот мир во себе, ќе се помируваме со другите луѓе, со природата, а ќе бидеме и измирени со себеси. Со еден збор, ќе бидеме благовесници на мирот. Нашиот придонес нема да биде пред сѐ во она што го правиме, туку во она што сме, а од тоа што сме – ќе го правиме и она што треба да го правиме. За една таква цел, отци, браќа и сестри, вреди да се живее, вреди и сопствениот живот да се положи.

Интервју со проф. Георги Каприев

Интервјуто е објавено во бугарскиот весник Дневник на 30. декември 2020 г. со наслов “Проф. Георги Каприев за македонското прашање: Бугарија не треба да се стилизира како непријател”.

Во текот на 2020 г. зборот „историја“ влезе на голема врата во речникот на јавноста во врска со ставеното вето од бугарска страна на почетокот од пристапните преговори на Република Северна Македонија со Европската Унија поради спор со нашата заедничка историја. На таа тема разговараме со проф. Георги Каприев. Интервјуто е направено по писмен пат.

Меѓу зборовите кои ја одбележаа 2020 г. ударно место имаа „историја, бугарската историја“. Кое е вашето „читање“ на зборовите на историчарите?

– Должен сум да започнам со една прелиминарна забелешка. Јас сум историчар, но на философијата. Философ кој дијалогизира со оствареното философско мислење. Кога речникот на бугарката јавност ќе се судри со зборот „историја“, тогаш јас како философ се прашувам – со кое значење на овој збор таа се судира? Со самото протекување на настаните, со расказите за тоа протекување, или со науката историја, која, напомнувам, се дефинира како методолошко истражување на минатото врз основа на критички анализирани извори и која како таква возникната во текот на XIX век и минала низ мноштво парадигми? Се плашам дека не се судира со ниту едно од наведените значења.

„Историјата“ за која прашувате е мито-публицистички конструкт, кој доаѓа повторно од XIX век и кој свесно се поддржува во некои култури, меѓу кои и во бугарската. Тоа е векот во кој се генерираат нациите, под влијание на тогашниот либерален и иновативен национализам.  

Во нашиот регион се вкоренува „германската“ формула за тоа што е нација: заедничката крв и заедничката земја. Тоа тука означува разурнување на идејата за едниот род, родот Христов, втемелена во Османската империја преку поимот „Rum millet“: заедница на ромеите, на православните христијани. Национализмот го инфицира источноправославното мислење. Се тежнее кон сепарирање од останатите ромеи, напоредно со стекнувањето на сопствена државно-политичка власт. Бугарските публицисти од тоа време успеваат да наметнат едно поистоветување меѓу „грци“ и „фанариоти“, т.е. Вселенската патријаршија, која, пак, во тоа време е во конфликт со грчката држава и со нејзините претензии – еден пристап што во тоа време се покажал како профитабилен.

За денешниот бугарин од широките маси, ова пропагандно поистоветување се претворило во историски факт. Подметнувањето е присутно дури и во изданието на ферманот од 1860 г. со кој се основа Бугарската егзархија, отпечатено во печатницата на весникот „Македонија“ во 1870 г. Во „Образ на царскыӥ ферманъ за решеніето на Българскый въпросъ“ се забележуваат симптоматични изместувања во преводот. Ако во грчкиот и во турскиот текст пишува за несогласување меѓу Ромејската патријаршија и бугарите кои го исповедаат православието, ние на бугарски читаме за „Грчката патријаршија“ и за „православните бугари“. Впрочем, таму кадешто се вели дека се основа посебно црковно одделување (τμῆμα) или круг (daire), на бугарски стои „посебен духовен округ“.

Митрополитот Волоколамски Ирарион за пандемијата, ревноста и пастирската грижа

„Би сакал да ги повикам сите верници на Српската православна Црква многу ревносно да ги запазуваат сите карантински мерки што санитарните власти ги пропишуваат. Кога ги следев телевизиските кадри од погребението на владиката Амфилохиј имав подвоени чувства. Од една страна, се радував што таму десетивци илјади православни луѓе излегоа да се поздрават со истакнатиот ерарх на на Српската православна Црква. Но, од друга страна, кога го видов сиот тој народ, кога ги видов ерарсите и свештенослужителите во олтарот – ми беше јасно дека по едната смрт ќе следат и други смрти. И за жал, така и се случи. Затоа, би сакал денес да ги повикам и сите наши верни, и свештенослужителите, и ерарсите – да се држат до предострожните мерки. Сега е време кога треба да се седи дома. И архиереите може да седат дома, и свештениците (таму кадешто тоа е можно). Може да се извршува онлајн пренос на богослуженијата, а верните, особено оние во поодмината возраст, треба да останат дома. Мораме да поработиме на тоа да се сочуваат животите на луѓето. Сега во Русија особено се грижиме за тоа. Ги затворивме храмовите во Москва на три месеци и служевме на затворени врати. На Пасха не го пуштивме народот во црква. Некои нѐ осудуваа. Но, сметам дека главната задача сега е да се сочуваат животите на луѓето.“

(Интервју за ТВ Храм од 22.11.2020)

Забраните, довербата и авторитетот во контекст на пандемијата КОВИД-19

Веќе пет месеци живееме во услови на пандемија. Би било разумно врз основа на тоа искуство да се планираат следните чекори за справување со состојбата. Што можеме да научиме од досегашниот тек на нештата? На прво место, дека рестриктивните мерки не само што не се ефикасни на долг рок, туку се и контрапродуктивни. Ограничувањето на слободата на движење дава инстант резултати, но го пропушта најважното – градењето на свест за состојбата во која се наоѓаме. Всушност, ваквиот пристап создаде контраефект – луѓето почнаа да ја губат довербата во надлежните институции, особено тогаш кога забраните почнаа да добиваат парадоксални облици. На пример, таков беше потполно бесмислениот полициски час за духовденската Задушница во Скопје (гробиштата се на отворено, а држењето дистанца и носењето заштитна маска се сосема доволни за да се превенира ширењето на заразата). Истовремено, во делови од градот забраната за движење не се почитуваше до тој степен што дури и продавниците слободно работеа.

Ваквиот начин на справување со кризата самиот по себе успеа да генерира недоверба. Затоа, не е чудно што огромен број луѓе пет пари не дава за „некаква си таму измислена корона“. Особено беа илустративни преполните детски игралишта во Аеродром само пет минути пред да почне „полицискиот час“. Се почитуваше само забраната, без какво било разбирање и усвојување на фактите кои довеле до неа. Имаше само страв од евентуална казна за движење во полициски час, но не и свест за состојбата. Уште помалку успеа да се изгради чувство на споделена одговорност за јавното здравје. Чувството на одговорност и солидарност го отстапи местото на увежбаните маалски манири од типот на: „што не се поздравуваш, да не се плашиш од корона“? Или: „ела седи со нас, нема корона во наше маало“. Вкрстените контрадикторни информации кои доаѓаат од медиумите и социјалните мрежи создаваат дополнителна конфузија која најчесто резултира со традиционалниот нихилистички пристап кон животот „од денес за утре“. Единствениот начин човек да се справи со тој наплив на податоци е да стекне способност за критичко восприемање и опсудување на стварноста. Но, тоа не може да се постигне за само неколку месеци.

Сепак, она што може да се постигне – е да се стекне доверба. Едноставно, надлежните треба да покажат дека знаат што прават и дека тоа што го прават има ефект. Како во почетокот на пандемијата, со затворањето на Дебар и Центар Жупа. Колку и да беше драматично тоа што тогаш се случуваше, повеќето, со одобрување и ентизијазам, ги прифатија рестриктивните мерки, кои тогаш беа повеќе од оправдани и добро спроведени. Насобраната доверба од почетокот на пандемиската драма кај нас, се расплина за само 2-3 месеци. Едноставно, се виде дека рестрикциите даваат брз ефект и беа применети и каде треба и каде не треба.

Ќе резимирам со еден фундаментален принцип од теоријата на војувањето – секогаш треба да се користи минималната сила доволна за да се победи непријателот. При ваквиот начин на војување, потребно е длабоко промислување на секој чекор. Во нашиот случај со пандемијата на КОВИД-19, нужно е да се ангажираат научни тимови кои ќе даваат насоки како да се обликува понатамошната стратегија за справување со пандемијата, која веројатно ќе трае уште долго. Тука не спаѓаат само истражувачите кои се занимаваат со вирусот и неговото функционирање и ширење, туку сите научни работници кои ќе бараат начин за адекватно справување со состојбата во полињата во кои се експерти. На пример, во моментов е актуелно прашањето за тоа како ќе се одвива наставата претстојната учебна година. За да се дојде до оптимално решение, потребно е да се ангажираат научни тимови од засегнатите области – вклучително психолозите и педагозите – кои ќе дадат јасни и реални насоки за тоа како наставата ќе изгледа. Паничното барање на едни родители да се затворат училиштата по секоја цена и непромисленото инсистирање на други родители на настава со општозадолжително физичко присуство не може да имаат примарна и одлучувачка улога во дискусијата. Со тоа, пак, што ќе им се даде предност на специјалистите нема да се поткопа довербата, напротив.

Доверба не се гради на принцип „желботека“, како што не се гради ниту со игнорирање на објективните и субјективните потреби на луѓето (рестриктивен пристап). Таа се гради на тој начин што надлежните едноставно ќе покажат дека знаат што прават. Исто како со воспитувањето на децата – на децата не може ниту сѐ да им се дозволи, ниту сѐ да им се забрани. Наместо тоа, треба да им се даде максимална можна слобода, проследена со добро образложени напатствија за тоа како безбедно да ги прават нештата кои содржат ризик. Едноставно, не можете на дете да му забраните да се качи на дрво – ако не го направи тоа во ваше присуство, ќе го направи кога вие нема да го гледате (а со тоа ќе се изложи и на повисок ризик), а ако воопшто не го направи тоа – тогаш тоа ќе влијае неповолно на неговиот понатамошен психофизички раст и развој. Дури и тогаш кога мора да се воведе одредено ограничување, причините за тоа треба детално да се објаснат на начин разбирлив и прифатлив за детето. Кога авторитетот на родителите има покритие, т.е. кога не се темели врз голи забрани и заплашувања, туку врз објаснување и образложување – тогаш детето не стекнува само доверба во родителот, туку стекнува и самодоверба која ќе му треба во текот на целиот живот. Родителството е долгорочна „инвестиција“, слично како и градењето на општеството. Кризните периоди се пресудни точки во личносниот и општествениот развој. Пандемијата со која се соочуваме не е некаква „непогода“ од која нашето поколение треба да се скрие, туку пред сѐ е шанса. Прашање е само дали ќе собереме доблест, храброст и сила за да ја искористиме.

Тотален суверенитет

Кому не му е јасно зошто „тоталниот суверенитет“ е неодржлив концепт во денешно време и кој мисли дека следењето на заедничките стандарди и одлуки претставува „мешање однадвор“ и „негирање на самостојноста“ – нека ги следи случувањата во Турција поврзани со самоволното поништување на одлуката од 1934 година со која Света Софија во Истанбул е прогласена за музеј и со нејзиното денешно пренаменување во џамија. Како што денес коментираше еден мој професор и драг пријател од Бугарија, следниот чекор веројатно ќе биде возобнувањето на институцијата на јаничарите. Шегата на страна, поновата историја ни покажува дека од ваквите постапки најмногу губат оние што ги предизвикуваат, а особено оние што ги поддржуваат. Триумфализмот и демонстрирањето на моќ се првите чекори кон сопствениот пораз – чудно како таа општо позната мудрост на старите империи им е непозната на денешните „реставратори“ и „суверени“.