Говорот на омразата и делата на неодговорноста

Неспорно, говорот на омраза треба строго да се санкционира, независно од тоа дали некој навистина го мисли тоа што го зборува или „само така си збори“. И „гасните комори“ за едните, и „смртта“ за другите треба да се забранат со закон. Но, тука се јавува проблем. Истиот тој законски систем кој треба да го заштити јавниот простор од ваквите и слични вербални престапи, се бореше и успеа да овозможи реално – а не вербално – убиство за илјадници човечки души? Зборувам за новиот закон за абортус и „правото“ да се изврши абортус без никакво претходно утврдување на оправданоста за тоа од страна на стручни лица и соодветно советување. Да не се разбереме погрешно, не сум за „талибански“ закони кои ќе го направат абортусот нелегален. Лично, сметам дека тоа не е правилно решение, бидејќи во овој конкретен случај има судир меѓу два подеднакво значајни принципи: правото на избор од една страна и правото на живот од друга страна. Но, токму правото на избор се поткопува доколку личноста се лиши од одговорност и соодветна информација. Должност на законот е да го гарантира токму тоа – дека лицето што има намера да ја прекине бременоста ќе биде задолжена да се информира за својата состојба и за состојбата детето што во себе го носи, независно од тоа колку тоа може да биде непријатно. Последната одлука повторно ќе ја има самата – но со сета одговорност. Сега, да се вратам на гасните комори и другите хорор мотиви од навивачките трибини. Што е полошо – да повикате на убиство, но да не го сторите, или повикувате на филантропија, а рацете да ви се цедат од крв? Со ова, очигледно, реторско прашање немам намера да оправдам никого. Гревот носи смрт – и помалиот, и поголемиот. Но, се надевам дека барем некој ќе се замисли околу сопствената доследност и принципиелност, па ќе види дека злото не почнува и не завршува само кај дургиот.

За крај, прочитајте ги еднаш 11-та и 12-та глава од 2. Царства во Светото писмо. Кога ќе стигнете до 2. Царства 12,7 подзастанете некоја минутка, па продолжете понатаму како што знаете…

Дигитални ипостаси 1

Човект треба да биде многу претпазлив кога дискутира на социјалните мрежи. Самиот медиум е многу специфичен и знае да создаде нестварен психолошки амбиент, во кој учесниците често губат осет за тоа дека комуницираат со живи и конкретни човечки личности. Ако последните децении човекот сакаше да создаде компјутер што ќе наликува на човек, социјалните мрежи неочекувано создадоа заменска стварност во која луѓето стануваат носители на својства на компјутер. Личноста се сведува на „единици и нули“ преку коментарите што во даден момент, во даден контекст и при дадено расположение ги „постира“. Стварноста на социјалните мрежи е црно-бела. Вистинскиот човек не постои, туку едниствено неговиот дигитален холограм редуциран до непрепознатливост. Првичен симптом на ваквата стварност е исклучувањето на возможноста за било каква сериозна и задлабочена дискусија. Во тој свет дијалектиката е утопија, критичкото мислење е речиси невозможно, дистракциите диктираат расплинетост и површност. Се на се, социјалните мрежи се корисни за пренесување информации, за изразување на појдовни размислувања, гледишта и ставови, но се потполно неадекватни за продуктивна дискусија.

Семејното насилство и традиционалното семејство

Неколку размислувања за актуелната тема за семејното насилство. Насилството во рамките на семејството, во кое жените и децата се најчестите жртви, е нешто што недвосмислено треба да се осуди и надмине. Но, многу е важно јасно и прецизно да се утврдат причините кои довеле до ваквата состојба. Паѓа во очи фактот дека во јавноста и медиумите се пласира само една – и тоа коренито погрешна и неинформирана – интерпретација на овој проблем. Имено, причината за семејното насилство се лоцира во традиционалните форми живеење и мислење. Следствено, решението кое со невидена леснотија се нуди е токму деконструирањето, т.е. разнебитувањето на традиционалното христијанско семејство, доживеано како „рецидив на заостанатиот патријархален поредок“ кого прогресот по нужност кога-тогаш ќе го остави во минатото. За да видиме колку ваквото видување на историјата и општеството е површно и ограничено доволно ќе биде да се осврнеме на трагичната историја на дваесеттиот век и неславната судбината на неговите модернистички утопии. Денес, наместо да се учи од грешките на минатото, се прибегнува само кон ребрендирање на изветвени прогресивистички наративи кои ниту сакаат да стапат во контакт и дијалог со живеаната стварност во сета нејзина сложеност, ниту искрено сакаат да придонесат кон формирање на едно подобро општество. Единствената цел останува со колонизаторска надменост да се искорени затекнатото, или барем да се изолира во „резервати“ каде постепено ќе изумре далеку од очите на „цивилизираната“ јавност.

Сепак, наведениот проблем може да се погледне и од друга перспектива која за новокомпонираниот либерал-прогресивист недвосмислено претставува табу. Коренот на општествената деградација, вклучително и домашното насилство, не е во „зацарениот традиционализам“, туку токму во спротивното – во оттуѓеноста од сопствените корени, во кризата на идентитетот и неразбирањето на традицијата која само на збор се почитува, но не и со дела. Современиот „патријархален традиционалист“ се плаши од преданието на своите претци како вампир од лук, отприлика исто онолку колку и „слободоумниот прогресивист“. Кога не би било така, тој добро би знаел што значи „мажот да биде глава на жената“ (1. Кор. 11,3); би знаел дека првенството во христијанството не означува тиранија и диктатура, туку служење (Марко 10, 42–45); би знаел дека бракот не е заедница на двајца од кои едниот владее, а другиот е измеќар, туку е заедница на троица – на мажот и жената во Христа Господа Кому двајцата низ целиот живот следува да Му се уподобуваат (Ефес. 5,32); би знаел и дека децата се дар Божји, а не негова лична сопственост (Ефес. 6,1-4); дека преданската хиерархизација на семејството има за цел да ја воспита во душите на сите негови членови доблеста на смирението и послушанието кои приведуваат кон крајната цел на животот на секој човек – Царстовото Божјо (Иса. 66,2; Филип. 2,6-11). Станува некако очигледно дека меѓу карикатурата на традицијата наречена „муж-у-куќа“ од една страна и преданието на нашите татковци од друга страна стои огромна бездна, подеднакво длабока како и бездната од другата страна – меѓу православното христијнско разбирање на семејството и либерал-талибаните кои со инквизиторска ревност сонуваат за тоа како конечно ќе го пеплосаат и ќе го заменат со „нови, слободни и прогресивни форми на семејно устројување“. Пресудниот чекор кон востановувањето на „новата“ норма не е победата над погоре опишаниот лажен традиционализам, за што тие декларативно се застапуваат, туку исклучувањето на било која друга опција за цивилизирано и слободно устројување на семејниот живот кој ќе одбие да ги усвои начелата кои тие ги наметнуваат како општоважечки.

Во епилог, останува секој искрен „поборник за подобро општество“ длабоко да ги преиспита своите мотиви, како и патиштата по кои тргнал или размислува да тргне. Дали целта кон која се страми е навистина еден добар, убав и праведен свет, слободен од различните видови ропство (пред сите – ропството на бесмислата и цинизмот), или, пак, целта е наметнвуањето на само уште една однапред пропадната идеолошка визија за општеството во кое живееме? Дотолку повеќе, самоиспитувањето стои како најтежок предизвик пред сите номинални традиционалисти кои милуваат селективно да го „читаат“ преданието, или поточно, воопшто да не го „читаат“ – туку да му ги припишуваат своите неконтролирани старасти и нескриени фрустрации накитени со атрибути како „традиционални“, „конзервативни“, „народни“, „здрави“ и сл. На крај, Црквата секогаш стоела како прва инстанца каде жртвите на семејно насилство можат да побараат помош. Православните парохии имаат капацитет и задача што поскоро и побрзо да ја развијат својата социјална дејност токму во оваа насока и на тој начин да помогнат во исцелението на основната клетка на нашето општество – семејството.

Томина недела

Томина недела. По Воскресението Христос им се јавува на апостолите и им вели „примете Дух Свети“ (Јован 20,22). Св. ап. Тома е отсутен и кога ќе слушне за ова не верува дека апостолите го виделе Господа воскреснат. Вели, прво сака лично да го види и да го допре, па потоа ќе поверувал. По една седмица Христос пак им се јавува, меѓу нив и Тома. Христос му приоѓа и му вели да го допре за да поверува како и другите. Откако Тома стаписан ќе го изговори славното „Господ мој и Бог мој!“, Христос му одговара: „Тома, ти поверува, оти Ме виде; блажени се оние, кои не виделе, а поверувале!“ (Јован 20,24-29).

Навистина, сомнежот е движечка сила на научната и истражувачката работа, но истиот тој сомнеж претставува голема пречка за црковниот живот, кој се темели врз верата, а не врз набљудувањето, експериментирањето и статистиката. Затоа Тома го добива истиот прекор што претходно го добива Марта, сестрата на Марија: „Марто, Марто, ти се грижиш и се трудиш за многу работи, но само едно е потребно“ (Лука 10,41-42). Слично постпуваме и ние кога имаме задршка, па дури и одбивност кон практукувањето на црковниот живот. Мнозина не сакаат дури ни да се крстат, а истовремено се сметаат себеси за православни. Тие го „одложуваат“ крштението, како што мнозина ја одложуваат исповедта, причеста, молитвата и т.н. Но, токму правосалвната Литургија треба да стане средиштето на животот на секој православен христијанин, од неа треба да започнува и кон неа треба да приведува се што правиме. Недолично е за православниот човек кој го пронашол духовниот бисер, непроценливото богатство на православната апостолска вера, да бара други „богатства“ по калливите сокаци и мегдани на овој свет и век. Литургискиот собир возглавен од православен епископ е „единственото потребно“ за оној живот во Христа за кој ни говорат светите отци на Црквата, а за кој ние толку ретко сакаме да слушнеме. Наместо тоа, претпочитаме да „експериментираме“, да „споредуваме“, да „опсервираме“, да се нагодуваме и да се препираме, да талкаме и да рационализираме. Најмногу од се, сакаме да се правиме „објективни“, „непристрасни“ и „полезни“ токму околу оние нешта кои не можат да се сведат до материјални, математички и рационално докажливи факти, нешта кои не се исцрпуваат со историските цели и задачи, кои час ги очекуваме во времињата што идат, а час гледаме дека потонале зад нас во морето на неповратното минато. Православниот литургиски живот е вкусување на вечноста, а човек што ќе ја вкуси вечноста не бива да се откаже од неа и да бара замена за неа на било кое друго место во минливото време. Наместо тоа, треба да возрастува во православната вера и да стане причастен на Христовата љубов. Само тогаш ќе може нелицемерно да ги прегрне другите, различните, поинаквите. Тогаш и другите ќе почувствуваат дека неговата прегратка не очекува ништо за возврат и „не го бара своето“ (1. Кор. 13,5). Никогаш нема да можеме да ги сакаме другите на ваков начин, ако духот на сомнежот остане вгнезден во нашите срца. Поради тоа, канонското начело за единственоста и незаменливоста на православната Литургија не само што не стои на патот на општењето со другите, туку е негов основен предуслов. Зборовите упатени до св. ап. Тома нека не потсетуваат на тоа колку е скапоцен дарот на Телото и Крвта Христови, но и на тоа колкава е одговорноста што тој дар ја носи. Христос Воскресе!

New Age

Православното христијанство има почит кон религиите, но ја презира новокомпонираната кич-религиозност на New Age-от. Религиите на светот се автентичен израз на вековната потрага на човештвото по конечната Вистина. Од друга страна, New Age движењата чинат се за да го оддалечат човека од се што е автентично. Тие претставуваат религиозен симулакрум, безбожништво облечено во одежда на хиндуистички монах, властољубие и среброљубие завиени со тогата на јогин-питач, кич и невкус премачкани со „златна“ боја во „фенг-шуи“ ентериерите и т.н. и т.н. New Age-от е продукт на современиот потрошувачки цинизам – кој сите ништа ги „ослободува“ од нивните суштествени состојки: кафе без кофеин, засладувач без шеќер, кашкавал без млеко, религиозност без Бога. New Age-от е зомби-религијата на безбожните деца на новиот Вавилон, која безочно манипулира со внатрешната потреба на секој човек да го спознае Бога. Продуктите што тој ги нуди во ништо суштинско не се разликуваат од евтините продукти увезени од источно-азиските земји, од пластични играчки и тоалетна галантерија, преку 1000 тракатанци произведени од бамбус и коноп, па се до техника и мобилни телефони. Дури и нештата што би требало да имаат некаква внатрешна убавина и патина, како што се рачната изработка, традиционалните форми на уметност, музика, градба, исхрана, грижата за животната средина, а со нив и религиозноста – го губат својот изворен логос, претворајќи се во некаква хипи-алтернатива на обездушениот свет на денешницата и обезбедувајќи му привиден легитимитет на консумеристичкиот поредок на постхуманистичкото општество.

Лево-либералниот морализам

Последните година-две забележувам дека сме сведоци на подемот на своевиден лево-либерален морализам. Роден како адолесцентски бунт против традицијата и конзервативните вредности, тој продолжува да пењави и да се треска од земја пред нив дури и тогаш кога тие воопшто не му стојат на патот – како разгалено детиште кое не знае што да прави со себе. Опиен од својата инхерентна безидејност, почнува да им соли памет на сите околу себе за тоа како треба да изгледаат, како треба да се однесуваат, што доликува, а што не. Урла на цел глас и ги обвинува другите дека морализираат, не сакајќи да види дека моралистот е всушност тој самиот. Џевата што деновиве се крена околу кавалџијата Павле е само малечка илустрација за погоре кажаното. Ништо поарен не беше ниту френетичниот триумфализам на про-абортус активистите од пред некоја седмица, или прекорите од некои мои либерални пријатели што периоднично се „соблазнуваат“ од тоа како јас „академски образован човек што ја видел Европа“ можам да имам „конзервативни“ ставови за теми како верата, абортусот, сексуалноста и т.н. Дали не разбираат дека ако се навистина „либерални“, т.е. слободни од предубедувањата и наметнатите шеми на индивидуално и колективно идентификување – тогаш не ќе има од што да се „соблазнат“? Едноставно, слободата не може да се идентификува со бунтовноста. Бунтот води во (ре)актуелизирање на старо-нови моралистички матрици, тој е огледален одраз на она против што се бунтува и ништо повеќе до покорен преемник на неговиот нормативен систем… Нејсе. Во прилог, еве една моја стара келнска парковско-кавалџиска фотографија од пред точно десет години. Штета, никогаш не собрав храброст да ставам и лименка пред пред мене додека свирев – ќе си заработев и некоја паричка…

Идеологии за животот и смртта. Два етичко-аскетски есеи

(Текстот е напишан 2009 и објавен 2010 во Православен Пат)

Стравот, надежта и љубовта

Светите отци зборуваат за три фактори кои го поттикнуваат христијанинот на подвижнички живот: стравот од вечната казна, надежта на вечното блаженство и – љубовта. Свети Јован Летвичник вели дека првите две стапала се корисни само за почетниците, но дека целта е подвизувањето поттикнато од чистата љубов кон Христа. Свети Никола Кавасила предлага еден поостар став – тој инсистира на љубовта, подвлекувајќи ја суетата на претходните две. Тука се поставува прашањето – дали двете на прв поглед спротивставени позиции можат да бидат усогласени или не?

Неодамна, во еден храм во Хајделберг (Германија) беше поставена изложба на детски уметнички дела, насловена како „Уметност за животот и смртта“. Ќе го оставиме на страна прашањето за соодветноста или несоодветноста на насловот на изложбата. Самите „експонати“, кои на изложбата можеа да се видат, доволно јасно ја рефлектираат нездравата претстава на тие деца, не само за смртта и животот, туку и за црковноста, верата, добродетелта итн. Освен купчето празни ливчиња, поставено покрај еден мермерен мртовечки ковчег со назнака „напиши го сопствениот некролог и стави го во ковчегот“, или насликаните часовници, кои во стилот на Салвадор Дали истекуваат по скалите на амвонот – беше изложена и една црна кутија, со димензии 80 х 80 сантиметри, со дупка од едната страна, а однатре обложена со црн сунѓер. Кутијата се користи на следниот начин: посетителот треба да ја стави главата во дупката (до крај, за да не влегува светлина од никаде) и да остане така некое време. Цел на изведбата: да види колкава темница го чека по смртта, ако биде лош!

Светоотечката претстава за „благоговението“ („стравот Божји“), или за „надежта во вечното Царство“ – нема ништо заедничко со „религиозноста на стапот и морковот“, јасно критикувана од свети Никола Кавасила. Благоговението претставува своевидна „стравопочит кон Бога“, која на никој начин не смее да биде автономизирана во однос на љубовта. Благоговението е созерцание на Божествената бесконечна големина во споредба со нашата бесконечна – во однос на Него – „малечкост“. Но, тоа созерцание е во суштина радосно созерцание, бидејќи самиот Бог е Оној Кој суштинската непремостливост на амбисот меѓу Себе и Своето творение надумно ја има премостено; радосно е бидејќи токму Тој Силниот е Оној во Кого е изворот и смислата на сите наши сили и дејствија. И сето тоа е можно поради Неговата безгранична љубов, преку која и во која стануваме едно со Него. Копнежот по Неговото Царство е копнеж по уште љубов, по бесконечно многу љубов, а не по некаква post-mortem награда. Токму на овој начин разбраните „страв и надеж“ се прифатени од свети Јован Лествичник, како соодветни средства во духовното искачување на подвижникот по лествицата на добродетелите.

Таму каде што има љубов, нема суета (празнотија, напразност, бесмисла). А, што е суетата, ако не човечката опседнатост со стравот и профитот? Од првиот момент, во кој човекот станува дел од Телото Христово преку светото таинство на крштението – тој се причестува со божествената љубов. И тука нема никаква поента во трауматизирањето на личноста преку дисциплината на стравот и профитот. Напротив, севкупната црковна и светотаинска дисциплина е дисциплина на љубовта и слободата. Светото таинство на покајанието, на пример, подразбира преумување на личноста, осознавање и плач поради направеното прељубодејствие кон љубениот Христос и нејзино враќање во црковната заедницата на љубовта – а не грч на преплашениот грешник пред семоќниот Судија.

Над „pro-choice“ и „pro-life“ идеологиите

Земајќи ги како основа претпоставките изложени во претходниот есеј, би се обиделе да ја разгледаме особено болната и актуелна тема за абортусот. На кој начин ние го перцепираме овој проблем? Трагајќи по некаков задоволувачки одговор на нашето прашање, ќе го забележиме присуството на две веќе постоечки „стандардизирани“ позиции, кои не само што взаемно се исклучуваат, туку не даваат ниту простор за какво било „трето“ позиционирање кон прашањето. Слободната личност е ставена пред избор – „pro-choice“ или „pro-life“!

Првото нешто што тука следува да се проблематизира е начинот на кој ни се наметнуваат овие два „инстант-ставови“ по нашето прашање. Тие, имено, не поставуваат пред избор. Проблемот е во тоа што ако се осврнеме кон источниците на христијанската философија ќе забележиме дека не само што поимот избор и поимот слобода не се поистоветуваат, туку отсечно се разграничуваат и спротивставуваат. Човековата способност да избира – од светите отци секогаш се поставува во врска со прародителскиот пад. Богосоздадениот човек е слободен човек, но таа слобода не се гледа како определена од изборноста, туку како слобода исполнлива единствено во богопричастноста, како полнотно љубовно и благодатно учество на човекот во самата божествена слобода. Со божествената љубов, љубејќи Го Бога стануваме истовремено причастни на Неговата совршена слобода. Светите философи на Црквата ја поврзуваат слободата не со изборот, туку примарно со љубовта! Блажени Августин јасно и недвосмислено порачува: љуби и прави што ти е воља! Нашата слобода е во нашата љубов, а не во некаква специјална можност да избираме помеѓу ограничен број на предложени опции. Токму причастноста со Бога е она од што праотецот Адам се откажал кога паднал во грев. За сметка на неа, тој се стекнал со „кожни облеки“, за сметка на сопствената слобода се стекнал со изборноста. Поблемот во понудениот избор помеѓу „pro-choice“ или „pro-life“ се состои токму во пренебрегнувањето на оваа најдлабока и најпотполна слобода на човечкото битие, слободата да љуби.

Погоре кажаното не треба да се разбере едноставно како критика на „pro-choice“ опцијата, туку како принципиелна критика на самиот пристап кон проблемот. Нејзин предмет се како „pro-choice“, така и „pro-life“ идеологијата како такви. Зошто? Затоа што и двете се суштински определени од претесните матрици на активистичкиот догматизам; и двете се обидуваат – едното таинстовото на човечката љубов, а другото таинството на човековата слобода – да ги сведат на лигава патетика и стерилна аргументација; и двете се наполно несвесни за она за што се обидуваат да мудруваат и совршено импотентни (неспособни) за какво било нивно искажување. Не можеме да зборуваме за слобода, која ќе биде спротивна на љубовта, исто онака како што не можеме да зборуваме за љубов, која причините за сопственото постоење ќе ги бара надвор од самата себеси. Таквата слобода е лажна слобода, како што и таквата љубов не може да се нарече вистинска љубов.

И тука се враќаме на основната тема од претходниот есеј – нашата лична благочестивост станува вистински благочестива само тогаш кога е поттикната од чистата љубов и единствено тогаш кога е плод на совршената слобода, која ја имаме во Христа – а не поради стравот од последиците и не поради суетната надеж во некакво „подобро“, кое нè чека после правилно направениот избор. Ова важи подеднакво и за двете наведени опции. Ниту можеме да го прифатиме абортусот поради паничниот страв од радикалното менување на личниот начин на живеење, кое неминовно ќе уследи по породувањето, ниту да го прифатиме раѓањето поради преплашеноста од пакетот психосоматски последици од абортирањето. Исто така, поентата подеднакво се губи и тогаш кога поради „трети мотиви“ (амбиции и надежи) ќе се определиме за една од двете можности. Тие мотиви имаат матерјална, но често и изразито идеолошка природа. Мајчинството често се презентира како своевиден „имиџ“ – и во позитивна (од едните) и во негативна (од другите) смисла. „Страшна несреќа“ за една млада жена е да стане мајка (како што и за младите мажи татковството не ретко претставува „губитништво“) – тоа е „крај на забавувањето, пријателствата, кариерата, на животот“. Спротивната страна, аналогно, има своја реторика – мајчинството е „кул“, тоа претпоставува зрелост, решителност, храброст… Не дека во тоа нема вистина, но, сепак, мајка не се станува затоа што тоа е „кул“, или затоа што треба да ѝ се застане на патот на „белата чума“ – туку поради простата љубов. Нема потреба од сложени конструкции, нема смисла во безбројните грижи и сложени калкулации, стравови и напразни надежи. Оној кој љуби, слободен е од сето тоа – тој е едноставно слободен од идеологиите на овој свет.