Постмодерната инквизиција

Ми текнува на дијалогот со една учителка од основно далечната 1989 година. Таа не беше мојата учителка по одделенска настава, туку друга, дојдена да го надгледува часот. Зборувавме за убавината и јас го употребив изразот „убава како ангел“. Тогаш, комунистичката просветна работничка крвнички ме опули низ дебелите старечки цвикери и окезена ме коригира нагласувајќи го секој збор: „Но, Милане, нели ние сите денес знаеме дека такви нешта како ангели не-по-сто-јат“? Дете како дете, што да ѝ правам, промрморев некакво „па… добро“ и таа, задоволна што во корен ја сосекла „еретичката“ помисла во мојата мала глава, ме остави на мира. Другите деца, вклучително и тие што веруваа во Бога и одеа во Црква (а имаше такви затоа што меѓу часовите разговаравме на тие теми), така добија до знаење дека треба да си седат мирни и да пазат што зборат и што мислат.

Слично инквизиторско поведение гледам и денес, но на едно друго ниво. На пример, се избира некој постар учебник од пензиониран или умрен автор и се покренува брутална кампања против книгата и составувачите. Толку брутална што никој од колегите не се ни осмелува да изусти збор во нивна одбрана, или барем да спомене дека „применетата сила“ е прекумерна. Во серијата вакви јавни линчови, особено грозен беше оној врз почитуваната проф. Олга Шкариќ, една од основачите на Институтот на кој го заврши својот работен стаж. Уште побрутален беше случајот со сега веќе покојниот проф. Благоја Јанаков, кој резултираше и со судски процес против него. При сето тоа, обилно се користи истата стара формулација: „нели сите ние денес знаеме дека…“. Да, вистина е дека и во старите и во новите учебници може да се најдат содржини кои може да бидат предмет на спор, но прикаската „ние сите денес знаеме…“ – не ѝ е местото во една таква дискусија. Тоа е морализирање од највулгарен вид.

Не треба да збунува тоа што новокомпонираните фарисеи не се религиозни и не се традиционални во конвенционалната смисла на зборот. Наместо тоа, тие до непрепознатливост ги унакажуваат самите либерални идеи на кои се повикуваат, со тоа што ги конзервираат и им ги наложуваат на сите. Кој не сака да прифати – ќе биде маргинализиран, исмеан, поплукан и даден на суд. Со секташки фанатизам се спроведуваат идеолошките агенди, при што се користат „класични“ методи за испадување на „еретички мисли и помисли“. На пример, ако некоја жена се чувствува нелагодно во иста соблекувална или гардероба да ѝ се пресоблекуваат мажи што се „декларираат“ како жени – таа треба да се исмее, да и се покаже колку таа е назадна и затуцана. Кога така „убаво ќе и се затне устата“, тогаш или ќе си седи мирна и ќе си трпи, или ќе им се приклучи на „прогресивните“ и „ослободените“. Да, драги „прогресивни“, „ослободени“ и „разбудени“ пријатели – токму тоа го правите без око да ви трепне.

Од времето кога учев основно поминале бајаги години. Од тогаш повеќе пати сум бил почестен со прашањето: „нели ние сите знаеме денес дека…“. Кога човек ќе ги согледа игрите на моќ што стојат зад таквите и слични прашања и коментари гледа малку поинаку на нештата. Ако нешто на светов навистина нема цена – тоа е слободата, тоа е она нешто во што му наликуваме на Бога, кој нѐ создал по својот образ и подобие. Не смееме да ја ускратуваме слободата и подеднакво не смееме да дозволиме некој таа слобода да ни ја ускрати нам. Вистината се достигнува преку аргументи и личен подвиг во доблеста, а не преку кампањи, слогани, манипулирање, оцрнување и заплашување – кои ја суспендираат слободата на личноста. Но, прашање е дали критериумот нѝ е вистината или нешто друго? Тоа прашање треба секој сам да си го постави и чесно да си го одговори.

Верата и обичаите

Покрај богослужбениот канон кој е општообврзувачки на ниво на целата православна Црква, постојат и обичаи кои не се задолжителни, но се практикуваат меѓу православните христијани. Овие обичаи може да се поделат на три групи:

1. Црковни литургиски обичаи. Произлегуваат од празникот, символички укажуваат на него и свештенството учествува во нивното извршување. Имаат локален или регионален карактер и затоа не може да бидат општо задолжителни на ниво на целата православна Црква. Преку овие обичаи се согледува слободата и многуобразноста на црковниот живот во светот и времето. Како пример кај нас може да послужат црковните слави или благословувањето на бадниковото дрво по вечерната на Бадник. Во оваа група спаѓаат и различните начини на извршување на некое литургиски задолжително свештенодејствие, како што е осветувањето на водите на Богојавление – можно е свештеникот само да го положи со рака крстот во водата, може да го фрли и да го извлече од водата со јаже, може да го фрли, а верниот народ да му го врати назад. Последниот облик се практикува кај нас и не само што е целосно согласен со преданието на Црквата, туку – доколку се спроведе на достоинствен начин – прекрасно го прикажува содејствието на свештенстовото и народот во црковниот живот.

2. Црковни вон-литургиски обичаи. Поврзани се со празникот, исполнети се со символичка содржина, но свештенството не учествува во неговото извршување. Најчесто станува збор за семејни обреди, извршувани заеднички или од главата на семејството. Како примери може да се наведат семејната бадникова вечера со прекршувањето на бадниковото лепче или прекршувањето на василичарската пита. Референците кон празниците што се празнуваат може да бидат повеќе или помалку директни, па така паричката во лепчето за Бадник се однесува на златото што мудреците му го принеле на Богомладенецот, додека паричката во василичарската пита директно реферира кон настан опишан во житието на св. Василиј Велики. Двете практики не се исклучуваат една со друга, така што ако таткото во едно семејство израснал со едниот обичај, а мајката со другиот – слободно може да се практикуваат двата, секој во своето време. Тука може да се наведе и пеењето божиќни празнични песни, познати и како „календи“, при што се можни најразлични формати во однос на возраста (возрасни или деца), типот на песните и мелодиите (литургиски песни, едноставни детски песнички или компонирани „календи“), како и големината на групите (мали маалски групи или масовни поворки во поново време).

3. Профани фолклорни обичаи. Може да бидат поврзани со некој црковен празник, но тие не произлегуваат од празникот и од литургискиот живот, поради што не постојат ниту црковни обреди за нивно извршување. Може да содржат и алузии кон празникот, но не ја изразуваат неговата подлабока богословска смисла. Токму во тоа се состои разликата меѓу погоре спомнатите божиќни празнични песни и профаните фолклорни коледарски песни. На пример, се чини дека телето во „Коледе леде“ е единствениот православен лик во песничката бидејќи ги потсетува развеселените коледари дека не е време да го колат, туку е подобро „да купат зеле и да јадат сите“ бидејќи сѐ уште се пости. Овие обичаи се вклопуваат во една поширока рамка на фолклорни практики, меѓу кои попознати се свадбарските. Тие често имаат карневалски карактер и основната цел им е да бидат смешни и забавни. Во оваа група би можеле условно да се вбројат и т.н. „коледарски огнови“, иако тие се новововедена практика која се јавува кон крајот на 80-те, главно како профанизирана варијанта на црковно-литургискиот обичај на благословуање на бадниковото дрво по вечерната служба на Бадник (наведено погоре). Друг извор на оваа практика е профаното празнување на Василица кое вклучувало и палење огнови, прескокнување на огнот и сл. И покрај тоа што овие обичаи не соодветствуваат на литургиската логика на настанот што се празнува, сепак сѐ додека со нив отворено не се промовираат суеверни и магиски практики, тие може да се толерираат.

Што славиме денес?

Што славиме и што си честитаме денес? Тоа ли што влегуваме во третата пандемиска година и што за тоа време се разделивме од толку многу сакани луѓе? Тоа ли што давачките растат, стандардот опаѓа, а сеопштата апатија и безволност царуваат? Тоа ли што на глобално ниво владее крајна неизвесност во поглед на слободата и мирот? Тоа ли што природата повеќе не може на своите ранети плеќи да го додржи паднатото човештво? Тоа ли што моралната деканденција и сеопшта конфузија стануваат норма на живеењето? Стварно, што славиме и за што си честитаме денес?

Ќе ви кажам што славам јас денес и што им че’ститам на сите што ги сакам. Славам и че’ститам за тоа што времето се движи кон својот благословен крај и нема намера да запре. За тоа што секој предизвик и тежина нѐ воспитуваат и нѐ израснуваат за векот што доаѓа. За тоа што покајанието на малкумина е доволно да го поведе созданието кон неговото избавување и исполнување. За тоа што со разборит презир кон лажните проповеди и погубните обичаи чекориме низ времето сѐ поблиску до Оној, Кој се роди од Дева и Кој вети дека пак ќе дојде во слава и дека Неговото Царство не ќе има крај.

Итајќи кон литургиското прославување на Неговото прво пришествие да се удостоиме за место меѓу достојните на Неговиот страшен и неодминлив Суд, на кој сите ќе бидеме проникнати со огнот на Неговата благодат – и оние што тоа од дното на своето битие го посакуваат, и оние кои во ужас ќе се обидуваат, но нема да можат да се сокријат од сепроникнувачката светлина на неговото Лице. За првите, вели свети Максим Исповедник, таа светлина ќе биде извор на непрестано познание и незгаслива радост, додека за вторите таа ќе биде причина за бескрајно страдание и болка. Тој ден, денот на Судот и на свршетокот на овој век, и истовремено, денот на неискажливата радост и на вечната заедница со човекољубивиот троичен Господ Бог – е денот до кој денес сме поблиску за една година. Тоа е доволна причина за славење и радост на секој што со благоговение и нетрпение го исчекува свршетокот на старото и настапувањето на Новото во сета негова полнота. За многу години!

Политичката коректност и фарисејството

Што да се прави кога политкоректноста ќе стане средство за фарисејско „фаќање во збор“ на неистомислениците и нивно дискредитирање? Тогаш изборот на човека наликува на изборот пред кој Христос се наоѓал многу пати во Евангелието, на пример, дали да се дава данок на кесарот или не (Матеј 22,15–22). Се чини дека што и да каже ќе згреши, т.е. неговите противници ќе бидат во корист. Слично е и сега. Ако ги прифатите правилата наложени од противниците ќе треба да се извинувате за банални нешта и со тоа да ја потврдите доминацијата на нивниот дискурс (колку и да е бесмислен). Ако се спротиставите ќе изгледате како мало дете што тера инает – и пак ќе загубите. Што да се прави? Реакциите – доколку ги има – би зависеле од ситуација до ситуација. Исто како што различни биле и одговорите на Господа на провокациите на фарисеите. Но, тој ниту им се извинувал и се посипувал со пепел затоа што изговорил „забрането зборче“, ниту се препирал и терал инает со нив – туку со секој свој одговор јасно ја посведочувал Вистината наспроти нивната недостојност, свртувајќи ја на тој начин нивната итрина против нив самите. Таквата мудрост доаѓа од Бога и на верните им е ветена со зборовите „Јас ќе ви дадам уста и мудрост, на која не ќе можат да ѝ противречат ниту да ѝ се противстават сите ваши противници“ (Лука 21,15).

„Каде се деветмината?“ За верата и благодарењето

Десеттемина лепрозни од Лука 17,11-19 беспоговорно ги почитувале здравствените мерки на своето време – кога го сретнале Исуса „застанале подалеку“, па морале да викаат за да може Учителот да ги слушне. Освен тоа, тие имале беспрекорна вера, слична на онаа на стотникот од Матеј 8,5-13. Како што стотникот немал потреба Христос да дојде во неговиот дом (што би рекле денес со „физичко присуство“) за да го исцели неговиот сакан слуга, така ни лепрозните немале потреба од допир за да поверуваат и да се исцелат. Како што стотникот поверувал и тргнал кон својот дом, знаејќи дека неговиот слуга ќе оздрави, така и овие пошле кај првосвештениците да им се покажат и одејќи – се очистиле. Но, иако верата на десеттемина лепрозни воопшто не е спорна, само еден од нив го добива ветувањето на спасението – оној што се вратил да заблагодари.

Многу често ни се чини дека верата нѐ спасува, но тука гледаме дека верата сама по себе не е доволна. Животот во Христа не може да се сведе на гола вера. Причината за тоа е што „животот“ е динамичен и претставвуа нешто многу повеќе од исполнување на една или друга религиозна норма, макар тоа била и нормата на „личната вера“ во Бога и неговата власт над стихиите на светов. Дури ни чудата не може да се сметаат како недвосмислен знак за тоа дека човек е жив во Христа. Животот подразбира дијалог, а дијалогот значи да се оди секогаш чекор понатаму, подалеку во заедничарењето, подлабоко во откривањето и познанието на тајната на општењето. Затоа, она што ја заокружува верата и она кон што верата приведува е „тајната на благодарењето“. Благодарењето произлегува од љубовта, која е највисоката и најбожествената добродетел. Само еден од лепрозните имал љубов. Се вратил да заблагодари и се стекнал со многу поголем дар од обновеното телесното здравје – спасението во Христа.

Не случајно второто име за Литургијата и за светата тајна Причест е „Евхаристија“ што буквално значи „благодарење“. Тоа е „трпезата на љубовта“ на која сите сме повикани, но на која не сите учествуваме. Не сакам ова да звучи како прекор. Но, вистина е дека сме сведоци на неброени чудеса во нашите животи, сведоци сме на десетици услишени прозби кон Бога, делникот ни е проникнат со Неговата грижа како за малите така и за големите работи што ни се случуваат. Каде сме тогаш на неделната Литургија да Му заблагодариме? Можеби некој ќе си рече – можеме ние и „од далеку“ да Му заблагодариме. „Од далеку“ може да се функционира во вонредни услови и во исклучителни ситуации. Но, литургиското Благодарење е „заедничко дело“ на верните, Благодарењето е соборен настан, тоа е средба на Црквата со нејзиниот Христос. Затоа, лепрозните добиваат исцеление без да се доближат, но спасението го добива само оној што пристапува кон Господа и паѓа ничкум пред нозете Негови. Животот во Христа е живот на целиот човек и на сите верни заедно. Од него не може да се изземе ниту еден аспект на нашето живеење – ниту разумниот, ниту чувствениот, ниту волевиот, ниту телесниот. Заедницата се остварува на сите планови на личното и соборното постоење на личноста. Затоа, Господовото прашање: „Каде се деветмината? Како не се најдоа да се вратат и другите и да Му заблагодарат на Бога“, треба длабоко да нѐ замисли. Дали можеби не ни е упатено и нам денес?

„Да ги сакаш своите непријатели“

Да ги сакаш своите непријатели не значи да се убедуваш себеси дека непријателот ти е пријател. Напротив, заповедта за љубовта кон непријателите означува дека треба да имаме многу јасна претстава за тоа кој ни мисли добро, а кој ни мисли лошо. Понатаму, треба да се погрижиме и како да се заштитиме себеси и своите блиски од таквите. Но, борејќи се со злото во другите, не смееме да дозволиме да бидеме совладани од злото во себеси – и тоа е смислата на оваа заповед. Залудно сме го победиле видливиот непријател ако невидливиот непријател нѐ поробил преку омразата. Вториот непријател, пак, ни е непријател на двајцата. Љубовта кон луѓето што нѐ мразат не прави од нас пасивни трпители на неправдата, туку нешто сосема спротивно на тоа. Љубовта ни помага активно да се соочиме со злото на двата фронта истовремено: давајќи им шанса на непријателите со кои се бориме да станат наши пријатели – ги победуваме не само нив, туку ги поразуваме и оние „поднебесни духови на злобата“ (Ефес. 6,12) од кои доаѓа лошотијата и во нив и во нас.

Религијата, доблеста и милостивиот Самарјанин

Зошто добриот Самарјанин му помогнал на човекот во неволја? (Лука 10,25-37) Заради неговата религиозност ли? Евангелието ни го кажува токму спротивното – религијата не одиграла пресудна улога во неговата одлука, туку неговата човештина. Современиот постсекуларен човек ја прифаќа здраво за готово фразата – „религијата ги прави луѓето поетични“. Не е така и Евангелието тоа ни го кажува отворено. Отец Александар Шмеман нѐ соочува со отрезнувачката вистина дека религијата и секуларизмот се две страни на една и иста паричка, а дека христијанството не е ниту едно од двете. Во религиите го има само божеството, а во секуларизмот – само човекот. Религијата го исклучува човека од божествената стварност, секуларизмот го исклучува Бога од човечката стварност. Двете се подеднакво едностранчиви и во крајна сметка – погрешни.

Она што Самарјанинот го прави да биде добар е неговата човештина, а не неговата религиозност. Имено, религијата е способна да го задуши човечкото во човека, таа може да ги прогласи човечката радост и човечкото страдание за неважни, за метафизички ирелевантни. За таквиот тип религиозност важи поговорката „ни на мртво плаче, ни на живо се смее“. Такви биле првите двајца минувачи. Третиот, Самарјанинот, бил поинаков. И тој ѝ припаѓал на неговата религија, но за разлика од првите двајца, во него останало човечкото – можеби токму затоа што не бил толку посветен на својата религија како тие. И токму него Христос го зема за пример. Зошто? Заради тоа што Евангелието ни ја открива неверојатната вистината за тоа дека Бог и човекот заедно ја градат судбината на светот. Оваа идеја е подеднакво соблазнителна и неприфатлива како за религиозните, така и за секуларните луѓе.

Во христијанството се обединуваат двете основни начела на религијата и на секуларниот хуманизам – благодатта и човештината. И тоа не само што ги обединува, туку и суштински ги преобразува. Тука, тие се вкрстуваат на начин незапомнет во историјата на човештвото: во една личност, во еден Бог и еден човек, во Исуса Христа, Богочовекот – двата пата на човештвото се сретнуваат. Имено, на Крстот се сретнуваат, и тоа на начин на кој никогаш порано, во ниту една религија или идеологија, не се сретнале. Христос ни открива дека она човечкото во човека, она најчовечкото во секого од нас е всушност Бог по кого трагаме. Не во некаква пантеистичка смисла, не во смисла на далечноисточните религиски култови и современите „њу ејџ“ секти произлезени од нив. „Богот“ во нас е образот Божји, втиснат како печат во самата човечка природа при создавањето, тоа е благодатта на Светиот Дух без која ниту еден атом не би можел да опстои на земјава без да се зарнебити, без да премине во небитие. И повторно, тој „Божји образ“ не е некаква метафора, туку Личност со која во сѐ се идентификуваме и која во сѐ се идентификувала со нас – освен во гревот. Во некои религии се говори за тоа дека едно или друго божество се јавува како човек. Но, Христос не просто и само „слегува“ од небото, туку ја зема на себе целата човечка природа и ја седнува на божествениот престол оддесно од Отецот. Такво високо вреднување на човечкото не може да се најде ниту во една религија или секуларна идеологија. Во благодатта човекот вистински и стварно станува бог, и тоа не се однесува само на некој аспект на човекот (на пр. на душата), туку целиот човек се обожува во Христа. Поради сето тоа, добриот Самарјанин е подостоен од видните претставници на старозаветната религија, останувајќи човек во најдлабоката смисла на зборот. Тој не просто се сожалува и постапува „хумано“. Не. Тој го согледува божествениот образ во него и на тој начин од „друг“ станува „ближен“. „Оди и ти прави така“ (Лука 10,37) – се Христовите завршни зборови упатени до сите што одлучиле да Го следат, вклучително и до нас.

Библијата и мизогинијата

„Жената која ми ја даде Ти, таа ми даде од дрвото, и јас јадев“ (1. Мој. 3,12). Од овој исказ на Адам започнува долгата историја на мизогинијата. Адам имал можност да одговори поинаку, можел веднаш да се покае и на тој начин да ја избави Ева од гревот што го сторила, а со неа и себеси самиот. Наместо тоа, тој со овие зборови го запечатува падот на двајцата. Историјата понатаму непрестано се повторува – со секое обвинување, омаловажување, понижување на жените (и полошо), мажите го отфрлаат заедничкото покајание, а со тоа и на заедничкиот раст во Светиот Дух.

Не ги пишувам овие работи за да им се допаднам за феминист(к)ите. Ги пишувам затоа што ни е потребно преумување, покајание, потребно е мажот и жената да се погледнат со поинакви очи, за да можеме да се одржиме и да растеме како народ Божји. Преминот од т.н. „традиционални општества“ во современото (пост)модерно општество не треба да се разбира како премин од нешто добро кон нешто лошо. Да бидеме реални, животот на христијаните за време на турското ропство воопшто не бил совршен. Тие се приспособувале на многу правила на тоа општество, попримале обрасци на однесување и мислење кои им биле туѓи, но и покрај сите несовршености верата успеала да ги одржи и сочува. И денешното време не е совршено, но за да се сочува верата не треба да се бараат обрасци на однесување од минатото (кои и самите знаат да бидат погрешни), туку да се искористи можноста за враќање кон некои основни принципи на верата, за кои до сега немало услови да дојдат во преден план. Еден таков принцип е еднаквото достоинство меѓу мажите и жените, чие уважување води кон обновување и усовршување на целоста на човековата природа.

Присвоени дарови

Од најрани времиња човек се мачи со поривот да си го присвои она што му е доверено, но не е негово. Во Едемската градина Бог им го дава светот на прародителите – да се грижат за него и со благодарност да му го принесуваат на Бога. Тие постапуваат спротивно на оваа заповед и наместо тоа, си го принесуваат светот самите на себеси. Така се случува големиот пад. Понатаму, образецот се повторува низ целата гревовна историја на човештвото. Она што ќе го добиеме од некој друг – родител, семејство, пријатели, заедница, општество – ние си го присвојуваме и веќе не ни е грижа за оној или оние од кои сме го добиле дарот. Кога дарот веќе не се разбира како дар туку како „личен посед“ – тогаш се губи и одговорноста кон оние од кои дарот доаѓа. Неодговорноста ја раѓа ароганцијата, која, кога ќе се измеша со умислено чувство на моќ, дегенерира во отворена лошотија…

Прикаскава е стара колку што е стар и светов – ниту е нова, ниту некогаш ќе можеме да ја завршиме. Имено, таа не може да заврши сѐ додека човек си мисли дека може со сопствени сили да изгради „подобар свет“ и „подобро општество“. Проблемот не е акутен, туку е хроничен и не се однесува само на општеството, туку на секој можен аспект на човековото постоење. Секој човечки атом е проникнат од разрушувачката моќ на гордоста – првиот грев од кој произлегуваат сите останати. Токму поради тоа, човек не може да се смири пред ближниот, додека прво не се смири пред Бога; човек не може да му заблагодари на ближниот, додека прво не му заблагодари на Бога; човек не може да си стои на зборот пред ближниот, додека не склучи Завет со Бога и не го запази тој Завет како најголемо богатство.

Со ова не ја оспорувам моќта на човековиот природен морал, туку укажувам дека дури и тој – прирдниот морал – е нешто што го примаме на дар, нешто за што треба да Му заблагодариме на Оној што ни го дарувал. Со тоа ја потврдуваме доследноста на вредносното кредо што го исповедаме, а личната доблест ја трансформираме во начин на постоење кој има сила да не само да донесе „промена“, туку да приведе кон битијна преобразба на светот и стварноста во кои живееме.

„Никтоже достоин“

Клеветењето, озборувањето и злословењето не само што го подриваат угледот на заедницата во која живееме (семејство, маало, народ), туку нѐ разнебитуваат како морални и мислечки суштества. Кога пред неколку години прашав еден мој драг отец од Германија каков совет ќе ми даде како на новоракоположен свештеник, тој ми одговори со само четири збора: „спасувај си ја душата“. Нема поважен совет од ова за кој било човек, не само за свештениците. Ако човек си го жртвува разумот и моралот, разборитоста и честа – за што тогаш живее? Најлесно е човек да се сокрие во дупка и да биде циник, да каже – ниту една борба не е мојата борба, „никој не е достоен“…

Интересно, последниве зборови потекнуваат од Литургијата – тоа се зборовите што свештеникот ги кажува за себе пред Големиот вход. Овие свештени зборови се сѐ само не оправдување на сопствената индиферентност. Тие нѐ потсетуваат дека први меѓу „недостојните“ – сме самите ние. И како „недостојни“ ние немаме право на луксузот да се дистанцираме од стварноста и од нејзините превирања, не можеме да кажеме – „сите други се недостојни, а ние ќе стоиме по страна и ќе се правиме достојни“. Вистина, христијаните не се „од“ овој свет, но тие се „во“ него и нема бегање од него, од неговите предизвици, противречности, неизвесности, дилеми и колебања.

Мажественото соочување со загатките на животот и мудрото разделување на доброто од злото е егзистенцијален предизвик исправен пред секоја човечка душа. Од прифаќањето или неприфаќањето на тој предизвик зависи дали ќе нѐ биде или нема да нѐ биде – како личности и како заедници на личности, во времето во кое живееме и во вечноста кон која сите без исклучок сме упатени.